İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
82 litorin),amerika arısı və s.-də müçahidə olunmuşdur.Müxtəlif növlərin qocalma əlamətlərinin oxşarlığı və vaxtından əvvəl qocalma sindromlarının (Xatçinson- Hilford və Verner xəstəlikləri) mövcudluğu qocalmanın genetik determinasiya olunmuş bir proses olduğunu söyləməyə əsas verir. Xatçinson-Hilford sindromu zamanı 6 yaşlı uşaq yaşlı insan kimi görünür(onlarda saçlar tam tökülür,boy artımı dayanır,qocalıq qrışları əmələ gəlir)və 10-13 yaşlarında ölürlər. Verner sindromu zamanı isə qocalma cinsi yetkinlik dövründə başlayır.28 yaşlı adam60 ilə bərabər bioloji yaşa malik olur və 30...40 yaşında ölür(A.A.Moskalyov,2008). Ölüm «proqramı» təbiətdə necə yaranmışdır və nə üçün lazımdır? Məlumdur ki,həyat prosesində fərdin DNT-si müxtəlif amillərin təsirinə məruz qalır ki,bu da zədələnmələrin (mutasiyaların)yaranmasına səbəb olur.Fərd nə qədər uzunömürlü olarsa, o daha çox mutasiyalar toplana bilər ki,bu mutasiyaların da artıb-törəmə prosesində yeni nəslə ötürülməsi riski yaradır. Qocalma ilə reallaşan vaxtında ölüm-fenoptoz bu nöqsanı aradan qaldırmağa kömək edir.Lakin,qocalma və ölüm proqramının meydana çıxma mexanizmi dəqiq məlum deyil və belə bir mexanizmi təsəvvür etmək də çox çətindir.Təsəvvür etmək olar ki,fərd nə qədər qocadırsa,onun verdiyi nəsil də bir oqədər zəif olacaqdır.Ancaq, XX əsrin 60-cı illərində bir sıra növlər üzərində aparılmış müşahidələr göstərdi ki,özunömürlü qoca valideynlərdən alınan nəslin ömrü cavan valideynlərdən alınan nəslin ömründən uzun olur.Son elmi məlumatlar da göstərir ki,fərdin həyat tsiklinin sonlarında verdiyi nəsil digərlərindən 30% uzun yaşayır(A.A.Moskalyov,2008). Ölümdə yaxşı nə var? Doğurdanmı,ömrün uzunluğunun məhdudiyyəti populyasiyaya və bütövlükdə növə fayda gətirir? V.P.Skulaçyev tərəfindən təklif olunmuş,biologiyanın samuray qanununa görə,populyasiyaya zərərli olmaqdansa,ölmək yaxşıdır.Lakin,ölüm proqramlarını bu qanunla izah etmək olarmı? Məsələn,sakit okean qızılbalığının-qorbuşanın-kürü tökmədən sonra ölməsi.Məlumdur ki,Sakit okean sularında yaşayaraq piy toplayan qorbuşa çaylara can ataraq burada kürü tökür və bir neçə həftədən sonra ölür.Uzun müddət belə hesab edirdilər ki,qorbuşanın ölümünə səbəb uzun məsafə üzərək gücünü tükətməsi ilə bağlıdır.Təkamülşü ədəbiyyatlarda nəsil artırmaq üçün kürütökmə yerinə üzərək həyatını qurban verən qorbuşadan heyranlıqla bəhs edirdilər.Ancaq,hələ o vaxtlar məlum idi ki,bir çox hallarda baliqlar topladıqları piyin yarısını belə sərf etməməsinə baxmayaraq ölürlər.Sonralar məlum oldu ki, qorbuşaların kütləvi ölümü böyrəküstü vəzlərdəki hormonların siqnal rolu oynadığı sürətli qocalmanın (bütün əlamətlər üzrə) nəticəsidir.Əgər,böyrəküstü vəzlər kənarlaşdırılarsa,baliqlar yaşamağa davam edər.Bu kəşvdən sonra,qorbuşaların ölümünün bioloji məğzi barədə fikirlər dəyişdi.Əvəzində belə bir izah təklif olundu:ölü balıqlar üzvi maddələrlə zəngin olmayan şimal çayları üçün gübrə 83 rolunu oynayaraq şömçəquyruqları (yeni əmələ gələn xırda balıqları) qida ilə təmin edirlər.Bu hipotez də əvvəlkilər kimi,yalandan başqa bir şey deyildi. Birincisi,qorbuşa təkcə şimal çaylarında deyil,həmçinin də üzvi maddələrlə zəngin cənub çaylarında(Koreya,Hokkoydo,Kaliforniya) da kürü tökür ki,barada da ölü balıqların yaratdığı izafi üzvi maddələr suyun keyfiyyətinə və hətta qruntun təmizliyinə həssas olan xırda balıqlara zərər vura bilər. İkincisi,balıqlar kürü tökdüyü yerdə axının sürəti 1m/san.-dən artıq olur.Bu cür axında cəsədlər həmin andaca su ilə üzü aşağı axır və kimin üçün qidaya çevriləcəyi də məlum deyil.Xırda balıqlar isə «evlərini» yalnız 80...120 gündən sonra tərk edərək dənizə köçürlər. Üçüncüsü,tezliklə özünü dənizə atan xırda qorbuşanın mədəsində aparılmış tədqiqatlar müəyyən etmişdir ki,bu balığlar şirin suda demək olar ki.qidalanmırlar və yalnız öd kisəsindəki ehtiyatla kifayətlənirlər. Bu nöqteyi-nəzərdən atlantik qızılbalığı somğa fərqlənir.Bu növ daha soyuq çaylarda kürü tökür və xırda balıqlar şirin sularda fəal sürətdə onurğasızlarla qidalanaraq burada bir ildən də artıq müddətdə qalırlar.Lakin,atlantika qızılbalığı kürü tökdükdən sonra ölməyə proqramlaşdırılmamışdır.Buna görə də ,onlar həyatında 5-6 dəfə nəsil artıra bilirlər(D.Faşuk,2007,İ.Y.Popov,2008).Tamamilə bunların əksi olan davranışa malik qızılbalıqıar da var.Arktika qızılbalığı kürü tökdükdən sonra kürü tökdüyü yerdə çox ləngiyir və qida çatışmadıqda öz balaların hücum edərək onları yeyir. Qorbuşa samuray davranışının yeganə nümunəsi deyil.Meksika aqavası on il yaşadıqdan sonra generativ budaqlar buraxır və tezliklə toxumlar yetişən kimi ölür. Bu cavan pöhrələr kəsilib atıldıqda aqava bir ildən sonra yenidən uzanmağa (böyüməyə) başlayır.Bu prosesi hər il davam etdirməklə aqavanın ömrünü 100 ildən də artıq uzatmaq olar.Destruktiv dəyişikliklərin anoloji ləngimələrini birillik bitkilərdə də (yabanı lalədə,çin astrası və s.) qönçələri qırmaqla yaratmaq olar. Cütləşmənin qarşısını almaqla bəzi.kəpənək növlərinin ( Fumea crassiorella)də qocalmasını və ölümünü ləngitmək olar (A.B.Koqan,1977). Ölüm növə hansı faydanı verir? Adətən,hesab edirlər ki.populyasiyanın sıxlığı nə qədər çox olarsa.fərdlər arasında qida və fəza-məkan uğurunda rəqabət də bir o qədər kəskin olar.Təbii seçmə nəzəriyyəsinə görə,belə şəraitdə daha yaxşı uyğunlaşmış və daha güclü fərdlər üstünlük qazanır və bütövlükdə sıxlığın artması ilə ölümlərin sayı artmalıdır ki,bir sıra hallarda da bu müşahidə olunur.Lakin,bu həmişə belə olmur.Məsələn, Leucaniya separata kəpənəyini yumurtadan çıxdıqdan sonra təcrid olunmuş şəraitdə saxladıqda 5 gündən artıq yaşamır.Onları qrup halında saxladıqda maksimal ömürləri 28 günə çatır ki,bu da əvvəlkindən 5 dəfə artıqdır Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|