International scientific conference of young researchers
Yüklə 24,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 1710
- İSTIFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ VƏ ƏDƏBIYYAT SIYAHISI
- SƏFƏVİLİYİN TƏBLİĞAT ÜSULLARI Günel RƏHİMLİ
- Açar sözlər
- Səfəvi şeyxlərinin propoqanda üsulları
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 1711
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 1710 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan 1862-ci ildə Salyanda, 1867-ci ildə Qubada, 1879-80-ci ildə Dağıstanda yazılmış əlyazmaları və habelə A. Bakıxanovun xüsusi kitabxanasına məxsus bir nüsxə ilə də müqayisə olunmuşdur.
1.
Bakıxanov Abbasquli Ağa. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Avrasiya Press. 2005. 488 s. 2. Qarabağnamələr[Mətn] /tərt. ed. N. Axundov; elmi red. A. Fərzəliyev. Bakı, Şərq-Qərb. 2006. 248 s 3.
Бакыханов Аббас Кули Ага. Гюлистан-и Ирам. Выпуск 4. Баку. 1926
SƏFƏVİLİYİN TƏBLİĞAT ÜSULLARI Günel RƏHİMLİ Bakı Dövlət Üniversiteti gunelrahimli1@gmail.com
Sufi-dərviş təriqəti kimi formalaşan Səfəviyyə təriqəti sonradan şiəlik meyilləri ilə seçilməyə başaldı. Şeyx Cüneydin şeyxliyi dövründə siyasi meyillər də açıq şəkildə bəyan edildi. Təriqət liderləri bu ideologiyanı daha geniş əraziyə yayılmaq, tərəfdarlarının sayını artırmaq üçün müxtlif təbliğat üsullarından istifadə etmişdir. Məqalədə Səfəvi təriqətinin liderlərinin təriqəti yaymaq üçün istifadə etdiyi təbliğat üsulları araşdırılmışdır.
Bir dövlətin qurulması üçün əsas şərtləridən biri, hətta demək olar ki, birincisi onun tərəfdar qüvvəsinin olmasıdır. Səfəvilik ideologiyasının da təxminən iki yüz ilə qədər davam edən mübarizəsinin sonda qələbə ilə bitməsinin əsas səbəbi ona inanan qüvvələrin varlığı idi. İsmayıl kimi güclü liderin rəhbərliyi ilə qızılbaş ideologiyasına könüldən bağlı olan bu qüvvələrin də yardımı ilə Səfəvilərin şeyxliklə başlanan mübarizəsin sonda şahlığın yaranması ilə nəticələndi. Şeyx Cüneydin Səfəviyyə təriqətinin rəhbəri olması ilə Qızılbaş ideologiyasının siyasiləşməsi prosesi genişlənir. Onun və oğlu Şeyx Heydərin apardıqları propoqandalar vasitəsi ilə təriqətin tərəfdarlarının sayı xeyli artır. Şeyx Heydər Ərdəbil təkkəsinə gələn müridlərinin bir hissəsindən hərbi birliklə yaratdığı halda bir hissəsini də xəlifə ünvanı ilə ya gəldikləri əraziyə, ya da başqa bir əraziyə göndərirdi.
Səfəviliyin yayılmasına təkan verən siyasi və sosial vəziyyətlə yanaşı Səfəvi şeyxlərinin yürütdükləri ağıllı propoqandanın da təsiri olmuşdur. Belə ki, Ərdəbil təkkəsi tərəfindən bu ideologiyanı yaymaq üçün vəzifələndirilən xəlifələrə göndərildikləri ərazilərdə təriqətin ideologiyasını təbliğ etmək tapşırıllırdı. Münəccimbaşı qeyd edir ki, Anadoluda Səfəviyyə təriqətinin xüsusi xəlifələri var idi ki, bu da Səfəvilər dövlətini qurmaq arzusunu reallığa çevirməkdə ən vacib faktorlardan biri idi. Bu xüsusi şəxslər xəlifə kimi göndərildikləri ərazilərdən təriqətin möhkəm təməl üzərində dura bilməsi üçün maddi vəsait də yığmalı idilər. Onlar əhalidən nəzir və sədəqə adı ilə yığdıqları bu pulları gizli şəkildə Ərdəbil dərgahına göndərirdilər. Ömər Faruk Təbər isə yazır ki, belə sərvətin Ərdəbilə axması elə bir hal almışdı ki, Səfəvilər böyük ölçüdə bu qaynaqdan bəslənirdilər. Belə Səfəvi Xəlifələrdən biri də Anadolu bölgəsi xalqından olan Təkəli Həsən Xəlifə idi ki, o da Osmanlı əleyhinə Anadoluda üsyan qaldırmış olan Şah Qulunun atası olmuşdur. Bu Şah Qulu Osmanlıda daha çox Şeytan Qulu ləqəbi ilə tanınmışdır. Bu bağlılıq da Şah Qulu üsyanında Səfəvilərin də təsiri olduğunu göstərir. Hətta xəlifələrin bir vəzifəsinin də Osmanlı əleyhinə təbliğat apararaq belə üsyanların baş verməsinə təşviq etmək olduğunu deyə bilərik. Osmanlı kitablarında Şah Qulu üsyanından sonra 1512- ci ildə Osmanlıda baş verən Nur Əli xəlifə üsyanının da təşviqçisinin Səfəvilər olduğu yazılır. Səfəvi xəlifələrinin vəzifələri haqqında Osmanlı arxivindəki Mühimat dəftərlərinin birində belə qeyd edilir ki, bu xəlifələrin bəzi vəzifələri var idi. Anadolu türkmən əhalisinin Ərdəbil təkkəsinə simpatiyasını artırmaq və onları təriqət haqqında məlumat vermək bu vəzifələrin birincisi idi. Bunun üçün xəlifələr Ərdəbil təkkəsindən Anadoluya şiə etiqadı ilə bağlı kitablar gətirir və bu ərazinin əhalisinə paylayırdılar, hər cür yollarla bu kitabları onlara oxutmağa çalışırdılar. Onu da deməliyik ki, xəlifələr eyni zamanda təriqətə bağlanan əhalinin toplu halda Ərdəbilə köçməsi üçün də şərait yaradırdılar. Bu köçlər sayəsində gələcəkdə Səfəvilər dövlətinin qurulması üçün lazım olan hərbi gücü əldə etməyə çalışırdılar. Belə ki, Səfəvi dövləti qurulduqdan sonra da iki əsr boyunca bu köçlər demək olar ki, davam etmişdir. Aşıq Paşazadə bu köç prosesini belə ifadə etmişdir.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 1711 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan Türklər tərk edib diyarlarını Satdılar yox bahasına davarlarını Türkmən tayfalarının qızılbaşlaşmış hissəsi Səfəvilər dövlətinin qurulması ilə Osmanlı ərazisini kütləvi şəkildə tərk edib Səfəvi ərazisində yerləşməyə başladılar. Mövzu ilə bağlı geniş araşdırmalar aparan Vladimiz Minorski Kiçik Asiyadan İran platformasına köç edən üç köç dağasının olduğu olduğu haqqında məlumat verərək yazır ki, bunlardan birincisi Qaraqoyunlu, ikincisi Ağqoyunlu, üçüncüsu isə Səfəvi köç dalğasıdır. Osmanlı hökuməti bu köçün qabağını nə qədər almağa çalışsa da bu cəhdlər nəticəsiz qalmış, Anadoludan xeyli sayda Səfəvi müridi köç etmişdir. Hətta II Bəyazidin türkmənlərin sərhədi keçməsinə icazə verilməməsi barəsində bir neçə fərmanı olmuşdusa da reallıqda bu fərmanların heç biri həyata keçirilməmişdir. Firudun Emercen yazır ki, II Bəyazid Səfəvilərlə mübarizə üçün uyğun zamanın gəlməsini gözləsə də türkmənlər üzərində nəzarəti itirməməyə çalışırdı. Əslində 1496-cı ilə qədər yəni II Bəyazidə qarşı sui-qəsd planı təşkil edilənə qədər Bəyazidin qızılbaş türkmənlərə qarşı xüsusi nəzarət tətbiq etmədiyi yazılır. Bu sui-qəsd haqqında məlumat verən Əhməd Dürri Əfəndi yazır ki, Bəyazid hərbi səfərdən geri dönərkən İşıq adında bir qızılbaşın ona qarşı sui-qəsdə cəhd etməsindən sonra Bəyazid qızılbaşlara qarşı tədbir almağa başladı. Səfəvilərin Osmanlı ərazisində təriqət propoqandasının bu hadisədən sonra da davam etmişdir. Hətta Şah İsmayıl dövründə Anadoluda təbliğatın davam etdirildiyin bariz göstəricisi yuxarıda adını çəkdiyimiz Şah Qulu üsyanının baş verməsidir. Üsyan 1511-ci iləd Təkəlilərin yaşadığı ərazidə baş vermiş və bu üsyan çətinliklə yatırılmışdır. İsmayıl Aka yazır ki, bu üsyandan sonra on beş minə qədər Təkəli cəmiyyəti Anadoludan İrana köçməsi üsyanın Səfəvilər tərəfindən dəsdəkləndiyini göstərir. Bu hadisələrdən sonra Osmanlı hökuməti Anadoludakı türkmənlərlə Səfəvilər arasındakı əlaqələri kəsmək üçün xüsusi tədbirlər görməyə başlamışdır. Lakin İsmayılın Bəyazidə müraciətindən sonra qızılbaşların Ərdəbili ziyarət edib geri qayıtmaq şərti ilə gedişlərinə qismən icazə versə də Sultan Səlimin hakimiyyət başına keçməsi ilə Anadolu türkmənlərinin sərhədləri keçməsi tam qadağan edilmişdir. Əslində Bəyazidin nisbətən yumşaq davranmasının səbəbi onların gücündən qorxması idi. Onlar Səfəvi eşqi ilə anıb tutuşurdular və hər cür üsullarla şahlarına(İsmayıla) qovuşmağa çalışırdılar. Bunu Anadoluda yaşamış qızılbaş ozanı Pir Sultan Abdal belə dilə gətirirdi: Yaz selleri gibi akar çağlarım Hançer aldım, ciğerciğim dağlarım Garip kaldım, şu arada ağlarım Açılın kapılar şaha gidelim Təriqət rəhbərlərinin bacarığı və xəlifələrin təbliğatı sayəsində Anadolunun müxtəlif yerlərində yaşayan türkmənlər və qızılbaş ideologiyasına bağlanan digər tayfalar Azərbaycan və ətraf ərazilərində özlərini xəyallarında qurduqları dövləti yarada biləcəklərinə inanmışdılar. Bu inanc isə Səfəvilər dövlətinin qurulmasına gətirib çıxaran mühim səbəblərdən biri olmuşdur. Səfəvilərin ən mühüm propoqanda aləti isə özlərinin Peyğəmbər soyundan, Əlinin nəslindən gəldiklərini söyləmələri və cəmiyyətdə insanın ən dəyərli varlıq olduğunu müdafiə etmələri idi. Türkmənlər arasında Əliyə qarşı xüsusi sevgi çox öncədən var idi. Bu bəlkə də onun döyüşcü ruhlu olmasından qanaqlanırdı. Hünər meydanında mübarizəni sevən türkmən xalqının qəlbində Əli sevgisi xüsusi yer tuturdu. Səfəvilər də bu nüansdan fərasətlə istifadə etdilər. Özlərinin Əli nəslindən olduqlarını iddia etməklə və Əli, Əhli Beyt sevgisini təbliğ etməklə türkmənləri öz ətraflarında birləşdirə bildilər. Səfəvilərin istifadə etdiyi digər bir təbliğat mövzusu Həzrət Əli və övladının günahsızlığı, məsumluğu məsələsi idi. Gölpınarlı Şah İsmayılın Bisati təxəllüsü ilə “Mənakübul Əsrar Behçətül Əxbar” adlı bir əsər yazdığını və Anadolunun Qızılbaş türklərinin könlünü qazanmaq üçün Əli ədəb və ərkanını burada əks etdirdiyini və bu əsərdən xüsusi propoqanda məqsədilə istifadə etdiyi haqqında məlumat verir. Bu məlumatın nə dərəcədə doğru olduğu haqqında fikir yürüdə bilməsək də Anadolu türkmənlərinin həqiqitən də qızılbaş ideologiyasına nə qədər bağlı olduğunu bilirik. Bu bağlılıqda mütləq ki, bu propoqandaların rolu böyükdür. Bu cür ideoloji istiqamətlərlə təbliğatlarını davam etdirən Səfəvi xəlifələri də Cüneyddən etibarən təriqətdə siyasi məqsədlərin ortaya çıxması ilə siyasi fəaliyyət göstərməyə başladılar. Propoqandalarında siyası məqsədləri ön plana çəkdilər. Nəticə Səfəvi şeyxlərinin yürütdükləri təbliğatlar təriqətinn möhkəmlənərək geniş ərazilərdə yayılması ilə nəticələndi. bu qədər tərəfdar kütləsi olan təriqət artıq bölgədə siyası güc kimi də formalaşdı. Teymur kimi
Yüklə 24,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|