İQTİsadiyyati
Yüklə 119,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı qalması, yaxud pulunun dəyərini qorumaq üçün valyuta ehti‐ yatlarının böyük bir hissəsini xərcləməsi və ya eyni məqsədlə faiz nisbətlərini anidən yüksəltməsidir. Buradan belə çıxır ki, bir hadisəyə valyuta böhranı adını verə bilmək üçün ilk növ‐ bədə ölkə pulunu hədəf alan bir spekulyativ hücum olmalı və digər tərəfdən hökumətin buna verdiyi reaksiya nəticəsində ya o ölkə pulunun nisbi dəyəri anidən azalmalı, ya valyuta eh‐ tiyatları kəskin bir şəkildə azalmalı, ya da faiz nisbətləri kəs‐ kin bir şəkildə yüksəlməlidir. İqtisadi ədəbiyyatda valyuta böhranlarının bəzi indikator‐ larına diqqət cəlb edilməkdədir. Belə ki, valyuta böhranı yaşa‐ mış ölkələrin demək olar ki, hamısında böhrandan əvvəl aşa‐ ğıdakı indikatorların hamısı və ya bəziləri müşahidə edilmiş‐ dir: Bu və ya başqa bir şəkildə kontrol altında tutulan valyuta pariteti, olduğundan yüksək qiymətlənmiş (overvalued) yerli pul, cari hesabda böyük mənfi saldo, qısa‐müddətli xarici borclarda artış, zəif maliyyə sistemi və sairə. Azərbaycanın indiki iqtisadi vəziyyəti bu indikatorların bir çoxu ilə üst‐üstə düşməkdədir. Azərbaycanın cari hesabı illər‐ dən bəri gedərək artan bir şəkildə mənfi saldo verməkdədir. Neftin dünya bazarlarındakı qiymətinin artması belə bu gedi‐ şata mane ola bilməyib. Azərbaycanda uzun müddətdən bəri de‐facto olaraq sabit valyuta pariteti tətbiq edilməkdədir. Bu‐ na bağlı olaraq da Azərbaycan manatı yüksək qiymətlənmiş haldadır. Belə ki, nominal valyuta pariteti bir neçə ildir demək olar ki, sabit qalmış ikən, ölkə daxili qiymətlər ildən ilə artmış‐ dır. Hətta bu artış son vaxtlarda sürətlənmişdir. Bu isə, mana‐ tın real olaraq yüksək qiymətlənməsi ilə nəticələnib. Maliyyə sisteminin və ümumiyyətlə, ölkə iqtisadiyyatının zəif olması isə şübhələri daha da artırmaqdadır. Bu indikatorlara baxan biri belə nəticəyə gələ bilər ki, Azərbaycanda yaxın zamanlar‐ da bir valyuta böhranı gözlənilir. ‐ 84 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Ancaq bəzi faktorlar göstərir ki, bu nəticəyə gəlmək üçün tələsmək lazım deyil. Daha əvvəl deyildiyi kimi valyuta böh‐ ranı ölkə pulunu hədəf alan spekulyativ hücumla başlamaq‐ dadır. Spekulyativ hücum, yerli pulla ifadə edilmiş maliyyə assetlərindən (yerli pulun özü də daxil olmaqla) xarici pulla ifadə edilmiş maliyyə assetlərinə ani və sürətli keçiş deməkdir. Azərbaycanda belə bir hücumun müvəffəqiyyət qazanma eh‐ timalının az olduğunu göstərən bəzi gerçəklər mövcuddur. Doğrudur, ötən ilin sentyabrında şənbə günü yaşanan hadisə‐ lər göstərdi ki, bir maliyyə assetlərindən digərinə ani keçişlər‐ lə Azərbaycanda belə “bir bardaq suda fırtına” qoparmaq istə‐ yənlərin hər zaman mövcud olması istisna deyil. Lakin, Azər‐ baycandakı yerli və xarici investorların spekulyativ pozisiya aldıqlarını söyləmək çox çətindir. Bunun bir səbəbi odur ki, yüksək real faizlərə baxmayaraq, Azərbaycanın maliyyə asset‐ lərinə tələbat demək olar ki yoxdur. Bunun əksinin olması üçün Azərbaycan investorların gözündə gələcək vəd edən bir ölkəyə çevrilməlidir. Həmçinin ölkədəki risklər də böyükdür. Ona görə də, xarici investisiyaların demək olar ki, mütləq qis‐ minin neft sektoruna qoyulması (ki, bu maliyyə investisiyası deyil, bir real investisiyadır) təəccüblü deyil. Bundan başqa, Azərbaycanda spekulyativ pozisiya almağa imkan verən maliyyə infrastrukturu yoxdur. Maliyyə bazarı az inkişaf etdiyi üçün investorların spekulyativ pozisiya alma‐ ları çox çətindir. Digər tərəfdən, spekulyativ hücumun ola bilməsi üçün tə‐ diyyə balansındakı kapital hesabı kəsir verməlidir. Azərbay‐ can hələ ki valyuta kontrolu tətbiq edən bir ölkədir. Valyuta ti‐ carətini gedərək banklarla məhdudlaşdıran yeni fərman bu‐ nun bir göstəricisidir. Belə çıxır ki, valyuta böhranının meydana gəlməsi, heç ol‐ masa müəyyən dərəcədə inkişaf etmiş maliyyə infrastrukturu‐ nun mövcudluğuna bağlıdır. Bundan başqa, ölkə, kapital hə‐ ‐ 85 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı rəkətləri baxımından dünya ilə heç olmasa müəyyən dərəcəyə qədər bütünləşmiş olmalıdır. Görünən odur ki, bu şərtlər Azərbaycanda hələ ki təşəkkül etməyib. Əlbəttə ki, bütün bunlardan “Azərbaycanda heç vaxt val‐ yuta böhranı olmaz” mənasını çıxarmaq düzgün olmaz. Azər‐ baycanın mövcud şərtlərində, əgər hökumət populist bir si‐ yasət izləyərək pul emissiyasını davamlı bir şəkildə artırsa, öl‐ kənin xarici valyuta ehtiyatları qurtarana yaxın böhran özünü göstərə bilər (Rudiger Dornbusch bunu “köhnə növ” valyuta böhranı adlandırırdı). Ancaq bu o qədər bilinən bir örnəkdir ki, bir hökumətin bilə‐bilə bu səhvə getməsi real görünmür. Növbəti məqalədə Dornbuschun “yeni növ böhranlar” dediyi modern valyuta böhranlarının anatomiyasını təhlil edəcəyik. Bu təhlildə, “inkişaf yolunda olan Azərbaycan böhrandan özünü necə qorumalıdır?” sualına da cavab axtarılacaq. “Fitch” Beynəlxalq Reytinq Agentliyinin hesabatına isə yu‐ xarıdakı aspektlərdən yanaşmaq lazımdır. Yəni, xarici inves‐ torların intensiv bir şəkildə istifadə etmədiyi bir maliyyə sis‐ temində “yeni növ” valyuta böhranı olma ehtimalı çox azdır. Azərbaycanın maliyyə assetlərinin nə qədəri xaricilərin əlin‐ dədir? Və bunların nə qədəri qısa‐müddətlidir? Bu rəqəm çox aşağıdır, çünki Azərbaycanda sözün həqiqi mənasında inkişaf etmiş bir maliyyə sistemi yoxdur. Əgər tədiyyə balansına bax‐ saq, Azərbaycanın (banklar daxil olmaqla) özəl sektorun xarici borcu böyük deyil. Həmçinin xaricilərin rəğbət bəslədiyi bir birjamız da yoxdur. Ona görə də Azərbaycanda olsa‐olsa “köhnə növ böhran” ola bilər. Çünki hökumət son vaxtlarda pul kütləsini gedərək artırmaqdadır. Bu isə, xüsusilə də non‐ tradable malların qiymətini artırdığı üçün manat gedərək da‐ ha çox qiymətlənməkdədir. Bu çox klassik bir örnəkdir, amma bizim hökumətin bu sadə tələyə düşmə ehtimalı öz mövcud‐ luğunu qoruyur. BVF də bu nöqtəyə diqqət çəkir. Digər tərəf‐ ‐ 86 ‐ Yüklə 119,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|