İQTİsadiyyati
Yüklə 119,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qloballaşma və Stiglitz *
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Qloballaşma və Stiglitz * Natiq Sabiroğlu Joseph E. Stiglitz günümüzdə dünyanın ən məşhur iqtisad‐ çılarından biridir. Xüsusilə Yeni İqtisadiyyatda asimmetrik bil‐ gi nəzəriyyəsi sahəsindəki çalışmaları ilə məşhur olan Nobel İqtisad Mükafatı Laureatı alim, son illərdə daha çox Clinton administrasiyasındakı 4 illik (1993‐1997) İqtisadi Məsləhətçilər Şurası Başqanı və Dünya Bankındakı (IBRD) 3 illik (1997‐2000) Baş İqtisadçı və Başqan Yardımçısı kimi vəzifələrdə çalışma nəticəsində əldə etdiyi şəxsi təcrübələrə dayanaraq qələmə al‐ dığı və yenicə dilimizə də tərcümə edilən “Qloballaşma və onun doğurduğu narazılıqlar” adlı kitabı ilə dünyanın müza‐ kirə mövzusuna çevrilib. Kitabın şübhəsiz ən böyük xüsusiy‐ yəti müəllifin qloballaşma prosesinə ‐ son illərdəki məşhur ideoloji reaksiyaların əksinə ‐ elmi paradiqmadan yanaşması‐ dır. Əvvəlcədən qeyd edək ki, biz Stiglitzin fikirlərinə qlobal‐ laşmanın doğurduğu nəticələr baxımından qoşuluruq. Lakin bunun səbəblərinin BVF kimi qlobal güclərdən çox, lokal güc‐ lərdən qaynaqlandığını düşünürük. Kitabda qloballaşmanın daha insani bir çöhrəyə büründürülməsinin zəruriliyi, beynəl‐ xalq maliyyə qurumlarının – xüsusilə Beynəlxalq Valyuta Fon‐ dunun ‐ lokal şərtləri çox diqqətə almadan ifrat müdaxiləçili‐ yinə yönəldilən tənqidlər fikrimizcə yerindədir. İnkişaf etmək‐ də olan ölkələri beynəlxalq təşkilatların yardımına möhtac bu‐ raxan lokal hökumətlərin bu məsələdəki rolu isə başqa bir ya‐ zının mövzusudur. Lakin biz bu məqalədə Stiglizə, başqa bir Nobel Laureatı Robert Mundellin (1999) görüşləri çərçivəsində, obyektiv kri‐ * 18 avqust 2004. ‐ 15 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı teriyalar işığında razılaşmadığımız bəzi məqamlara elmi tən‐ qidlər yönəltməyə çalışacağıq. İlk əvvəl beynəlxalq rəsmi qurumlarla əlaqədar qısa bir arayış vermək yerində olacaq. Bilindiyi kimi Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) və Dünya Bankı 1944‐cü ilin iyul ayında ABŞ‐ın New Hampshire əyalətinin Bretton Woods qəsəbəsin‐ də keçirilən BMT Pul və Maliyyə Konfransında İkinci Dünya Müharibəsi sonrası “yeni qlobal düzənin şəkillənməsi” məqsə‐ dilə yaradıldı. Dünya Bankı müharibənin səbəb olduğu dağın‐ tıların yenidən inşası və üzv ölkələrin iqtisadi inkişaf səyləri‐ nin dəstəklənməsi, BVF isə, qlobal iqtisadi sistemin stabilliyini təmin etmək üçün yaradıldı. Daha sonra bu prosesin davamı olaraq beynəlxalq ticarətin sərbəstləşdirilməsi məqsədilə Tarif‐ lər və Ticarət Üzrə Baş Saziş (GATT ‐ daha sonra bu ad 1995‐ci ildə Dünya Ticarət Təşkilatı ‐ WTO şəklində dəyişdirildi) yara‐ dıldı. Ayrıca bu qurumların maraq dairəsinə ‐ daha doğrusu ixtisas sahələrinə ‐ daxil olmayan sahələrdəki boşluqları dol‐ durmaq üçün də BMT‐nin UNCTAD, ILO, UNIDO, UNDP ki‐ mi müxtəlif qurum və proqramları dövriyyəyə daxil oldu. Fik‐ rimizcə bu qurumlar arasında günümüzdə yaşanan müzakirə və fikir alış‐verişləri olduqca faydalıdır. Belə ki, Dünya Bankı uzun müddətli struktur proyektləri ilə maraqlanırkən, daha qısa müddətli maliyyə qeyri‐stabillikləri də BVF‐nin əhatə dai‐ rəsinə daxildir. Yenə ölkə xalqının böyük bir bölümünü müf‐ lisləşdirərkən, kiçik bir elitaya yüksək faydalar təmin edən gömrük və kvotalar kimi beynəlxalq ticarət önündəki əngəlləri qaldırmaqla məşğul olan DTT‐yə qarşılıq, BMT‐nin alt qurum‐ ları da bu proseslərdə daha çox insani boyutları ön plana çıxa‐ rırlar. Dolayısı ilə ayrı‐ayrı sahələrdə ixtisaslaşan bu qurumlar əslində bir‐birini tamamlamaqdadırlar. Xüsusilə BVF ilə Dün‐ ya Bankı arasında yaşanan fikir ayrılıqlarını klassik Amerikan‐ Avropa çəkişməsindən uzaq tutaraq elmi prizmadan yaxınlaş‐ ‐ 16 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı maq daha doğru olacaqdır ‐ təbii ki, Stiglitz bu kateqoriyaya aid deyil (bilindiyi kimi, yazılı olmayan ənənəyə görə Dünya Bankı başqanları hər zaman Amerikadan, BVF başqanları da Avropadan seçilir). Yazar kitabda ardıcıl olaraq BVF, Dünya Bankı və ABŞ Xə‐ zinədarlığı arasında imzalanan Washington Konsensusunu tənqid etməkdə və BVF‐nin də daha çox bu konsensusa sadiq qaldığını qeyd etməkdədir. Bilindiyi kimi sözü gedən konsen‐ sus üç başlıca maddəyə əsaslanmaqdadır: Liberallaşma, özəl‐ ləşdirmə və maliyyə intizamı. Yazar bu üç sahədəki BVF praktikalarını tənqid etməkdə‐ dir. Unudulmamalıdır ki, BVF yardım deyil, bir kredit quru‐ mudur və heç bir ölkə BVF ilə “stand by” anlaşması imzala‐ maq məcburiyyətində deyil. Ayrıca qurumun beynəlxalq are‐ nada gözə ilk çarpan aktyor olmasının da bu düşüncədə rolu böyükdür. Yazar BVF‐nin kredit vermə yoluyla ölkələri istə‐ diyi politikaları həyata keçirməyə məcbur etdiyini söyləmək‐ dədir. Lakin 1990‐cı illərdən sonra beynəlxalq arenada kredit axımındakı dəyişikliklərə baxdığımızda mənzərənin heç də belə olmadığı anlaşılır. Belə ki, son illərdə beynəlxalq özəl kre‐ ditlərin həcmi rəsmi kreditləri aşmışdır. 1990‐cı ildə inkişaf et‐ məkdə olan ölkələrə yönələn sərmayənin yarısından çoxu (56 faizi) rəsmi mənbələrdən və təsdiqli sərmayə ikən (dövlətlər və beynəlxalq qurumlar), indi bu pay 10 faizin də altına enmiş vəziyyətdədir. Bunun müqabilində özəl mənbələrdən maliy‐ yələşdirmənin payı da 44 faizdən 90 faizə yüksəlmişdir. İstis‐ na olaraq, 1997‐1998‐ci illərdə beynəlxalq rəsmi kreditlərin nis‐ bəti yüksəlmişdir. Bu hadisə, 1997‐ci ildəki “Asiya Böhranı” sı‐ rasında rəsmi qurumların bu ölkələrə ayırdığı kredit miqdar‐ larının artması nəticəsində gerçəkləşmişdir. Fəqət böhranın tə‐ siri azaldıqdan sonra, 1999‐cu ildə, rəsmi kreditlərin həcmində təkrar azalma tendensiyası müşahidə edilməyə başladı. 2003‐ cü ildə dünya səviyyəsində, 41,4 milyard dollar olan toplam ‐ 17 ‐ Yüklə 119,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|