İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəbbət olmayan yerdə həqiqət yoxdur.
163 İsgəndər Atilla filosof Məhəmməd Farabi iki dünyabaxışını birləşdirib, vahid dünyagörüşü sistemi yaratdı. Mənim Azərbaycan filosoflarından kimin Elçibəy səviyyə- sində araşdırmalar aparmasından xəbərim yoxdur. Ancaq bunu deyə bilərəm ki, Hüseyn Cavid ondan əvvəl bu problemi hiss etmiş, araşdırmış, Məhəmməd peyğəmbərin fəaliyyəti, dünya- görüşü və fəlsəfəsində xüsusi yer tutan həmin problemi “Peyğəm- bər” mənzum tarixi dramasında ortaya qoymuşdur...
Feyerbax yazırdı ki, fəlsəfənin mərkəzində insan durmalıdır. Yeni fəlsəfə insan fəlsəfəsi kimi, həmçinin mahiyyətcə insan üçün fəlsəfədir. İnsan ruhunun və cisminin vəhdətidir. İnsan öz təbiətinin müxtəlif təza- hürləri ilə zəngindir. Varlıq hisslərin, məhəbbətin, düşüncənin sirridir. Məhəbbət olmayan yerdə həqiqət yoxdur. İnsan təbiətin ağuşundan yenicə çıxdığı zaman hələ insan olmamışdır. Yalnız xalis təbii vücud ol- muşdur. İnsan, insanın məhsuludur; mədəniyyətin, tarixin məhsuludur. Mən Feyerbaxın bu cümlələri ilə, demək olar ki, tam razılaşı- ram və zənn edirəm ki, Cavid də razılaşmışdır. Feyerbaxın təli- mində insan anlayışı, insan fəlsəfəsi və məhəbbəti bir problem kimi qoyulmuş və həll edilmişdir. O, dolayısı ilə Darvinin nəzəriyyəsinə qarşı çıxmışdır. Əgər idealistlər insanın Allah tərəfindən yaradılmasını iddia edirlərsə, Feyerbax, sözün həqiqi mənasında, insanı, ali şüurlu varlıq olaraq, insanın, tarixin və mədəniyyətin məhsulu hesab etmişdir. Cavid “Azər” poemasında insanı oxuculara təbiətin varlığı kimi anlatmış və Darvinin “insan meymundan əmələ gəlmişdir” fikrinə istehza etmişdir. (Biz ali məktəbdə oxuyarkən F.Engelsin “meymunun insana çevrilməsində əməyin rolu” fikri bizim bey- nimizə yeridilirdi.) Kant məhəbbət məsələsində Platonun “Məhəbbət insanı bir- ləşdirir. İnsan yalnız məhəbbətlə insan olur” fikrini sanki tamam- layır.
164 Əsrin şairi IX Şərq fəlsəfəsində və Cavid fəlsəfəsində məhəbbət problemi xüsusi yer tutur. Cavid “Məhəbbətdir ən böyük din”, “Məhəbbət- siz bütün mənayi-xilqət şübhəsiz heçdir”, “Məhəbbətlə çırpınan bir çoban qəlbi, kin və ədavət püskürən bir sultan qafasından daha şərəflidir...” deyə aləmə səs salır. XX əsr Azərbaycan ədəbiy- yatında məhəbbətin ən böyük müdafiəçisi və təbliğatçısı olur. Tofiq Fikrətin “Toprak vətənim, növi – bəşər, millətim – insan, insan olur, ancak buna izanla inandım” sözləri onun dilindən düşmürdü. O, insana, dünyaya necə də böyük məhəbbət bəs- ləyirdi?!. Bunu yalnız anlamaq, başa düşmək və dəyərləndirmək lazımdır. Kant və b. filosoflar öz əsərlərində insan və təbiət prob- lemini də araşdırmışlar. Kantın fikrincə, təbiətin ağuşundan yenicə çıxan insan, insan olmamışdır. O, yarımvəhşi, yarıminsan idi. Onun əsl insan olması üçün zamana ehtiyac var idi. Təbiət və cəmiyyət onu formalaşdırıb əsl insan şəklinə salmalı idi; o, mədəniyyətin və tarixin məhsuluna çevirməli idi və nəhayət, çevrildi. Cavid təbiət və insan haqqında filosofların fəlsəfi konsep- siyasını mənimsəmişdir. Əsərlərində yeri gəldikcə buna müna- sibət bildirmişdir. Bəzən bir panteist kimi düşünən şair-filosof insanı təbiətin yavrusu, bir parçası hesab etmişdir. İnsanın bir insan kimi biçimlənməsində, bilik, bacarıq və istedadının forma- laşmasında təbiətin roluna böyük əhəmiyyət vermiş və demişdir: “Təbiət böyük istedadlar, böyük sənətkarlar yaratmaqda nə qədər də xəsislik edir” və s.
Cavidin ədəbi və fəlsəfi görüşlərində insan konsepsiyası mühüm yer tutur. O, insanı ali bir varlıq kimi ideallaşdırmır, onu müsbət və mənfinin, xeyir və şərin daşıyıcısı kimi təqdim edir. “Azər” poemasından bir neçə beytə nəzər yetirək.
165 İsgəndər Atilla Nə əcayib sürü, yahu, bunlar ∗ ,
Nə bəla gəlsə də qaplanlardan, Yenə bən qorqarım insanlardan. Diyorlar insan yonulmuş meymundur Bu söz həqiqətə pək az uyğundur.
“İblis”də Cavid fəlsəfəsinin mərkəzində Allah, İblis və İnsan konsepsiyası durur. O, demək olar ki, heç bir əsərində insanın bir bioloji və kosmik varlıq kimi, fəlsəfi mahiyyətini bu faciədəki kimi, geniş və dərindən araşdırıb üzə çıxarmır; insanın kim və nə olduğunu onun özünə bu dərəcədə tanıtmır. Əsərlərində bu problemin üzərinə dönə-dönə qayıdır. Özünün şəxsi həyatının timsalında “İştə bir divanədən bir xatirə” fəlsəfi şeirini yazır. “İblis” faciəsindən İblisin bir monoloquna nəzər salaq.
...Get, bəllidir insandakı xislət; Sizlərdəki ülfət; sonu vəhşət, Sizlərdəki şəfqət; sonu nifrət, Sizlərdəki rəhmət, sonu lənət!..
insanlıq da, ülfət də, şəfqət də yoxdur. Məhəbbət olmayan yerdə vəhşət və dəhşət var, nifrət və lənət var, ölüm, qan və rəzalət var!..Cavid öz şəxsi həyatında bütün bunları görmüş, duymuş, müşahidə etmiş, yaşamış və yazmışdır. Oxuduqlarını, bildiklərini, gördüklərini, duyduqlarını və yaşadıqlarını bir-birindən gözəl, dəyərli və bədii cəhətdən mükəmməl əsərlərində təsvir etmişdir.
∗
Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|