İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Ətraf mühiti, dünya və kainatı, Allah və bəşər elmini dərk etməyin yolunun insanın özünü dərk etməsindən başlanır”
169 İsgəndər Atilla lamışdır. Şairin bu fərdi xüsusiyyətlərini və iş üsulunu nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, o, həmin filosofların əsərləri ilə elə-belə maraqlanmamışdır. Maraqlandığı məsələni dərindən və hərtərəfli öyrənmişdir. Bunun bariz nümunəsi “İştə bir divanədən bir xatirə...” şeiridir. Burada “Ətraf mühiti, dünya və kainatı, Allah və bəşər
filosofların əsərlərindən öyrəndikləri özünün şəxsi həyat təcrübəsi və biliyi əsasında ümumiləşdirilir.
1912-ci ildir. Cavid Tiflisdə hələ də İstanbulda aldığı təhsil və tərbiyənin təsiri altında idi. Beynində öyrəndiyi filosofların əsərlərindən əzbərlədiyi fikirlər, onların kainata, dünyaya, insan şəxsiyyətinə və idrakına baxışları cövlan edirdi. Bir-birini təkzib və təsdiq edən, bir-birilə toqquşan fikirlər aləmində idi. Son dərəcə əsəbi və narahat hallar keçirirdi. Başında cövlan edən fikirləri kağıza köçürmək üçün masa arxasına keçdi və bu sözləri yazdı. «İştə bir divanədən bir xatirə. “Sən nəsin? Kimsin?” deyə ariflərə.» Mən həmin əsəri nəinki Cavid lirikasında, XX əsr Azər- baycan poeziyasında fəlsəfi məzmunda yazılmış, bədii cəhətdən ən gözəl və mükəmməl əsərlərdən bir hesab edirəm. “Bir divanədən” ifadəsini müsbət mənada, yəni “arif” mənasında anlayıram. Şeirdə cəm şəkildə işlədilən “ariflər” sözünü bir neçə görkəmli filosofa aid edirəm. Onlardan birinin Platon, o birisinin Aristotel, üçüncüsünün Dekart olduğunu düşünürəm. Cavid Dekartın adını çox-çox sonralar “Asudə və işsiz saatlarda oxunacaq bir məktub”unda çəkir və yazır: “Artıq bundan sonra mən hər kəsdən şübhə etməyə başladım, hətta kəndimdən də... Adətən filosof Dekart kimi “Mən nəyim!” deyə kəndimə, kəndi kölgəmə, kəndi varlığıma belə etmiyorum...” 170 Əsrin şairi IX Şair filosof Dekart haqqında fikrini heç bir yerdə bu cür açıq şəkildə ifadə etməmişdir. Məktub 1920-ci illərin əvvəllərində Bakıda yazılmış və vəzifəli bir şəxsə ünvanlanmışdır. O zaman şairin oğlu Ərtoğrol xəstə idi. Maddi cəhətdən İstanbulda çəkdiyi əzab və əziyyəti o, demək olar ki, Bakıda çəkirdi. Ömrünün ən ağır çağlarından birini yaşayırdı. Oğlunu müalicə etdirmək üçün bəzi qiymətli kitablarını aparıb satmışdı. Demək istəyirəm ki, şeir qələ- mə alındığı günlərdə şair İstanbulda hansı hisslər, iztirablar, maddi sıxıntılar keçirmişdirsə, 12-13 ildən sonra onu Bakıda keçirirdi, hətta “aeroplanım olsaydı, şəhəri tərk edərdim” yazırdı. Başıbəlalı şair bir bəladan qurtulub, başqa bir bəlaya düçar olmuşdu... 6 Ulu Tanrı! Bu necə hal, bu necə təb, bu necə həyəcan və sarsıntı idi ki, şair yaşayırdı?!. O, birmənalı şəkildə arqadaşlarını rədd edirdi. Onun dərdini sormamağa, qəlbinə atəş vurmamağa çağırırdı. Çünki biganələr dərd əhlinin dərdini anlamırdılar. Könlünü qırıq bir viranəyə, özünü qayğısız bir divanəyə, söy- lədiklərini bütün əfsanəyə bənzədən idealist şair, yazdıqca Dekartı və başqa filosofları düşünür və alovlu misralarını kağız üzərinə köçürürdü:
- Arqadaşlar! Sormayın, hiç sormayın! Sızlayan bir qəlbə yara vurmayın! Sormayın, ariflər! Ey fərzanələr! Anlamaz dərd əhlini biganələr “Bən nəyim?” Kəndim də bilməm vaz keçin! Sən nəsin? Boş bir sual insan için.
Şair yanırdı, alovlanırdı. Əslində özünün və ətrafındakı biganələrin kim olduğunu gözəl anlayırdı. Qarmaqarışıq fikirlər və düşüncələr içində sanki bir şimşək kimi çaxır, bəzi filosofları “məhşər ayağına” çəkirdi. Bəzən bir idealist şair-filosof kimi, bəzən bir materialist şair-filosof kimi düşünür və mühakimələr yürüdürdü.
171 İsgəndər Atilla 7 “Bənlik nədir?” Şairə görə, o bir müəmmadır. Sualı həll edən kəs fərti-nəşədən lahuta yüksəlir. Göz görmək, qulaq eşitmək alətidir ki, çox zaman insanlar aldatmışdır. Siz mənim söylədik- lərimə etibar etməzsiniz. Çünki mən divanəyəm, siz qafilsiniz. “Çünki anlaşılmaq deyildir pək qolay, // Laylalaylay, laylalaylay, laylalay.” Cahil və qafil insanlara laylay çalmaqla nə demək istə- yir filosof-şair? Məncə, demək istəyir ki, kainat və dünyanın sirlə- rini, bəşər elmini, insan “Mən”ini dərk etmək üçün mürgüləmək yox, oxuyub öyrənmək, elmə dərindən yiyələnmək gərəkdir.
Fikrimcə, həmin əsər bioqrafik əsərdir. Bunu sübut etmək üçün əsərdə kifayət qədər dəlil-sübut var. Şeiri yazarkən şairin 30 yaşı var idi. O, artıq fəlsəfə elmində mövcud olan bir çox cərəyan və təlimləri öyrənmiş, analiz etmişdi. Şair öyrəndiyi fəlsəfi təlim, anlayış və konsepsiyaları bu şeirində sistemləşdirmiş və özünə- məxsus fəlsəfi fikirlər ilə zənginləşdirmişdir. Yeri gəlmişkən, sovet dönəmində bəzi filoloq və filosoflar Cavidin fəlsəfi görüşlərinə birtərəfli yanaşmış, onun fəlsəfi fikir və mühakimələrində “burjua filosoflarına” məxsus təmayül axtar- mışlar. Həmin fikirlərlə qətiyyən razılaşmaq olmaz. Müasir cavid- şünaslar bu cür məsələlərdə çox diqqətli və ehtiyatlı olmalıdırlar. Onlar Cavidin fəlsəfi görüşlərini daha dərindən araşdırmaq üçün onun özünün maraqlandığı və bəhrələndiyi filosofların əsərlərini diqqətlə və yaxşı öyrənməlidirlər.
Şeirin ilk beytlərinə fəlsəfi mühakimələrlə başlayan, sanki bir inqilab içində çırpınan şair, sonra öz həyat tarixini vərəq- ləməyə başlayır. Bir zamanlar ənisi - yar, əhli - məna və mərhə- məti - əsrar olan şair uşaqlıq illərini xatırlayır. Qayğısız və azad- sər şair bəxtiyar günlərini yaşayır. Bilmir ki, xilqət nədir, möv- cudiyyət nədir, heçlik və sonsuzluq nədir? Ən dəni bir hiss onun
Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|