İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (“Ey ruhi-pürsükun!..”)
160 Əsrin şairi IX nə dərəcədə haqlı idi?!. Bu həqiqəti dərk etmək üçün Şərq təfək- kürünü, Şərq təfəkkürünün nəyə qadir olduğunu bilmək lazım idi. Mən Şərq və türk təfəkkürünə malik olan, dahiyanə əsərlər yazan şair-filosof Cavidin timsalında Şərq təfəkkürünün nəyə qadir olduğunu Hegelin Şərq konsepsiyasına qarşı qoyuram. İd- dia edirəm ki, Şərq ruhu, əqli və təfəkkürü Qərb ruhu, əqli və təfəkkürü ilə müqayisədə daha zəngin, daha mükəmməl, daha rasionaldır. Hegelin elə özü də yazırdı ki, elm və biliklər, xüsusilə fəlsəfə ərəblərdən Qərbə keçmişdir. Nəcib poeziya və azad fantaziya almanlarda, əsasən, Şərqdən alovlanmışdır.
Kanta görə, bizim hisslərimizin səbəbi olan dünya özündə şeylərdir və dərkedilməzdir. Qanun əqlin əmiridir. İdrak prosesinin çətinliyi qarşılıqlı olaraq bir-birini rədd edən əqli mühakimələri doğurur. Elə hərəkət et ki, sənin hərəkətinin əxlaq qaydası ümumi qanuna tabe ola bilsin. Hüseyn Cavid klassik alman fəlsəfəsi və onun nüma- yəndələri haqqında Rza Tofikdən və İstanbul Universitetində oxuyarkən fəlsəfə fənninin tədrisi zamanı bilgi almışdı. Mənim araşdırmalarıma görə, o, bununla kifayətlənməmiş, ayrı-ayrı filo- sofların əsərlərini həm də müstəqil şəkildə öyrənmişdir. Fikrimcə, Kant fəlsəfəsində şairin diqqətini daha çox onun yuxarıda nümunə gətirdiyim ikinci, üçüncü və dördüncü cümlələri cəlb edə bilərdi. İddia edirəm ki, üçüncü cümlədə irəli sürülmüş konsepsiyanı Kantdan çox-çox qabaq Ömər Xəyyam irəli sürmüşdür, həmin konsepsiya Kantdan əvvəl Şərq fəlsəfəsində yaranmışdır.
Filosof-şair, ümumiyyətlə, dünyanın dərk edilməməzliyi haqqında təlimi qəbul etməmişdir. Ona görə, dünya və kainat sirlərlə dolu olsa da, dərk olunandır. İnsan ağlı və kamalı ilə dünyanı dərk edə bilər. Dünyada və kainatda əbədi heç bir şey
161 İsgəndər Atilla yoxdur. Hər bir şey yaranır, yaşayır və məhv olur. Həyat və yaşayış əbədi deyildir. Hər bir şeyin əvvəli və sonu var. Qiyamət günü labüddür. Ümumiyyətcə, şairin dünyaya və kainata baxışları maraqlı və rəngarəngdir. Bir şeirində o, sualı “Dünya nədir?” şəklində qoyur və ona bu cür cavab verir.
...O, iştə fərəhnakü münəksir, Bir aşiyani-zevqü səfa, bir xərabəzar... (“Ey ruhi-pürsükun!..”)
Yəni dünya qırıq, sınıq, qəmli bir fərəh, şadlıq yeridir. O bir dost, yoldaş üçün tanışlıq, dostluq yeridir, bir xərabəzardır...
Bir oyuncaqdır cihan başdan-başa, Qafil insanlar da bənzər sərxoşa Yaxud:
Göydə bir bitməyən dərinlik var Ki, donar hər düşüncə heyrətdən.
Şairə görə, kainat sonsuzdur. Bu sonsuzluqda ölçüsüz bir boşluq, bir dərinlik var. Dünyanı və kainatı dərk etmək üçün, həqiqəti bilmək üçün ağıl, təfəkkür, kamal lazımdır. “Peyğəmbər” mənzum dramasında sözügedən problemə, xüsusilə Allah və bəşər probleminə daha ciddi şəkildə toxunulur.
...Anlamam bir şu ölçüsüz, şu dərin, Şu qaranlıq, çiçəkli * pərdə neçin? Bəni yalnız düşündürən şu məal, Həp bu, yalnız bu, daima bu sual...
...Dinlə həp kainatı, seyr eylə, Hər günəş Ondan ∗∗ iştə bir şölə... * Ulduzlu. ∗∗ Allahdan. 162 Əsrin şairi IX Yəni yer, göy, kainat elə-belə yaranmamışdır. Onu yaradan var. Yaradanı dərk etməklə dünyanı və kainatı da dərk etmək olar...
Hüseyn Cavid həmin əsərdə idealizm ilə materializmi, romantizm ilə realizmi birləşdirir, çulğalaşdırır, sintez edir. İdealizmi, əsasən, Peyğəmbərin, materializmi və realizmi İskeletin timsalında təsvir edir. Dünyanın və gerçəkliyin dərk olunmasında iki yolun mövcud olduğunu göstərir. Demək istəyir ki, həqiqətin dərk olunmasında idealist düşüncə də, təfəkkür də, dünyagörüşü də əhəmiyyətlidir. (Mənim fikrimcə, materializmin inkişafında idealizm mühüm rol oynamışdır.) Əsərdə bu iki qüvvəti Pey- ğəmbər və İskelet təmsil edirlər. Mələk Peyğəmbəri Allahın dilindən danışmağa, Tanrı fərmanını yerinə yetirməyə dəvət edir. Peyğəmbər “Hankı möcüzlə, bən ki, bu qulum” deyir. Mələk ona Quranı təqdim edir və söyləyir: “Sənin rəhbərin bu kitab və sənəti-kəlam olacaq.” İskelet onların sözlərinə gülür, istehza ilə cavab verir: “Nə qədər şairanə, tatlı xəyal?” Və dərhal da əlavə edir: İnqilab istoyormusun, bana baq! İştə kəskin qılıc, kitabı bıraq. Parlayıb durmadıqca əldə silah, Əzilirsin, qanın olur da mübah!.. 1
Əsərin əvvəlində romantik və idealist olan Peyğəmbər, sonunda realist və materialist Peyğəmbərə çevrilir və zəfər çalır. Əbülfəz Əliyevin yazdığına görə, min illərdir ki, dünyanın dərk olunmasında iki ictimai şüur formasının – dinin və fəlsəfənin münaqişəsi vardır. Din dünyanın dərkini “iman”, inam və inanc üzərində, fəlsəfə məntiqi isbat üzərində qurur. Bu fikir çəkişməsi min illər davam etmişdi. VII əsrdə həzrəti-Məhəmməd bu fikir dartışmasını birləşdirib, onları vahid bir axına yönəltdi. Dahi
1
Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|