İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şeyx Hadi
148 Əsrin şairi IX 9 Cavid əsərlərində fəlsəfi motivlər barəsində həm Azər- baycan filosofları, həm də ədəbiyyatşünasları bəhs etmişlər. (Mən bu haqda “Əsrin şairi” silsiləsindən ikinci kitabımda söz açmı- şam.) Məmməd Cəfər Cavidin fəlsəfi görüşlərinin izahında nə qədər subyektivdirsə, Məsud Əlioğlu bir o qədər obyektivdir. Birincidə marksist metodologiyasının təsiri daha çox hiss olunur. M.Əlioğlu “Məsud və Şəfiqə” şeirində daha çox təxəyyül, ideal və xəyal probleminə münasibətini bildirir və yazır: «İdeal həqiqət axtarıcılığı, müxtəlif fəlsəfi-ictimai məsələlərin mahiyyə- tini araşdırmaq meylləri “İştə bir divanədən”, yaxud da “Sən nəsin? Kimsin?” deyən ariflərə adlı məşhur şeirində daha dərin- dən, ətraflı şəkildə əks olunmmuşdur... Şair bu əsərində, hər şeydən əvvəl, özünü dərk etməyə çalışır; qəlbini didən və dillən- dirən suallara cavab axtarır; beynini yandıran alovlu fikirlərini müəyyən ideyalar ətrafında sistemləşdirməyə səy edir.» 1
fəlsəfi motivlər mövzusunun izahına həsr edilmiş məqalə və obyektiv bir yanaşma kimi diqqəti cəlb edir. Hegel və Cavid fəlsəfəsi arasında əlaqə axtaran ədəbiyyatşünaslardan biri olaraq yadda qalır. M.Cəfərin araşdırmaları isə, demək olar ki, sırf sovet tədqiqatı təsirini bağışlayır.
1
kitabında, Bakı, 1979, s. 209. 149 İsgəndər Atilla Cavidin daha çox faydalandığı filosoflardan biri Dekartdır. Əsərlərdə idrak, hissi idrak, skeptisizm (şübhəçilik fəlsəfəsi. Termin mənşəcə yunan sözü olan “skeptikoz” sözündən yaran- mışdır. Fəlsəfi mənası həqiqətin dərk edilməsinin mümkünlüyü haqqında təlim deməkdir) problemlərinə toxunmuşdur. Skep- tisizm qədim, orta əsrlər və müasir filosofların fəlsəfəsində xüsusi yer tutmuşdur. Lakin filosof-şair daha çox Dekartın fəlsəfəsindən təsirlənmişdir.
Cavid şübhəçilik fəlsəfəsinə, hissin aldadıcı olması, idrakın həqiqətə doğru aparması probleminə “İştə bir divanədən bir xatirə” şeirində, “Xəyyam” pyesində, “Həsbi-hal” məqaləsində, daha çox isə “Şeyx Sənan” faciəsində münasibət bildirmişdir. Adı çəkilən şeirdə şair bəzən öz-özündən, bəzən fəlsəfə tarixinin söylədiklərindən şübhələnir. Problemi “Mən kiməm? Mən nə- yəm? Mən nəyə qadirəm?” şəklində qoyur. Bu cür məqamlarda o, daha çox hissi qavrayış və hissi idraka üstünlük verir. Hissin alda- dıcı funksiyası onu doğru yola, həqiqətə istiqamətləndirir. Şeirdə köhnə, çürümüş, elmə və təfəkkürə əsaslanmayan əxlaq və adətə, etiqad və inanclara meydan oxuyan şair yazır:
Etiqad, əxlaqü adət, hər nə var, Həp kökündən qaldırın divanələr... Həp qırın, həp çeynəyin, həp məhv edin! Hiç zərər yoq, bir müvəqqət səhv edin! Səhvinizdən ta ki doğsun şübhələr, Həp seçilsin haqqü batil, xeyrü şər...
Həqiqət axtaran, həqiqətin kökünü araşdırmaq istəyən lirik qəhrəman oxuculara təklif edir: - Etiqad, əxlaq və adət, hər nə varsa, onu dəlicəsinə kö- kündən qaldırın. Müvəqqəti də olsa, onu qırın, çeynəyin, məhv edin ki, səhvinizdən şübhələr doğsun, haqq və batil, xeyir və şər 150 Əsrin şairi IX seçilsin. Bax, onda siz həqiqətə çata bilərsiniz, həqiqətin nə olduğunu anlarsınız. Filosof-şair demək istəyir ki, həqiqətə, elmə gedən yol səhv və şübhədən başlanır. 12 Skeptisizm Şərq fəlsəfəsində, o cümlədən islam fəlsəfəsində də mühüm yer tutur. Dramaturq şübhəsizliyin fəlsəfi mahiyyətini “Şeyx Sənan” faciəsində açır. Şeyxlər Sənanın davranış, inanc və etiqadından şübhələnməyə başlayırlar. Şeyx Hadi və Şeyx Kəbirin dialoquna nəzər salaq.
...Sənanı söylətən yalnız Şübhədir... Yoqsa şübhədən başqa Yoq onun bir qüsuru... Şeyx Kəbir Şübhədir hər həqiqətin anası, Şübhədir əhli-hikmətin babası. Şübhə etməkdə haqlıdır insan...
Fəzilət və irfan sahibi Şeyx Kəbir bəzi şeyxlərdən fərqli olaraq, şübhə haqqında daha doğru və inandırıcı fikirlər söyləyir. Hesab edir ki, həqiqətin anası, açarı, hikmət əhlinin babası şübhədir. O, insanda artıqca artar. Çünki, sufi fəlsəfəsinə görə, mərifət nuru şübhədən parlar. Dramaturq “Xəyyam” tarixi dramasında yenə də bu proble- mə toxunur. Xəyyam üzünü göyə tutaraq münacat söyləyən münacatçının sözlərinə heyrətlə bu cür cavab verir:
İştə, bir səs ki, edər göylərə şaşqınca xitab, O sağır göy, əcaba, kimsəyə vermişmi cəvab?.. 13 Cavidə görə, hər şeyə şübhə ilə yanaşmaq olmaz. Ancaq şübhəçiliyi də insanın həyatından silib atmaq mümkün deyildir. İnsanı həqiqətə doğru aparan və ona çatdıran vasitələrdən biri Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|