İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Platon 2.10. Dünya filosoflarının nəzəriyyə və konsepsiyaları kontekstində şair-filosof Cavidin fəlsəfi fikir və
- (“İştə bir divanədən bir xatirə...”) 4 Aristotelə
142 Əsrin şairi IX Məhəbbət insanı birləşdirir. İnsan yalnız məhəbbətlə insan olur. Platon 2.10. Dünya filosoflarının nəzəriyyə və konsepsiyaları kontekstində şair-filosof Cavidin fəlsəfi fikir və düşüncələrinə bir nəzər 1 Qeyri-adi fitri istedada, təfəkkürə, ağıl və zəkaya, universal və ensiklopedik biliyə malik olan Hüseyn Cavidin qidalandığı və bəhrələndiyi fəlsəfi sistemlər və təlimlər müxtəlif, zəngin və rəngarəng olmuşdur. Filosof şairin təsirləndiyi və bəhrələndiyi fəlsəfi sistem və məktəblər arasında Şərq və Qərb (Avropa) fəlsəfi sistemləri və məktəbləri məxsusi yer tutur. O, bütün ömrü boyu oxuyub öyrənmiş, öyrəndiklərindən bədii yaradıcılığında istifadə etmişdir. Şeir və dramatik əsərlərində Zərdüşt, Epikür, Aristotel, Platon, Əbu Əli ibn Sina, Dekart, Spinoza, Spenser, Hegel, Con Look, Kant, Kont, Jan Jak Russo, Şopenhaur, Nitsşe, Xəyyam (ona ayrıca əsər həsr etmişdir) Rza Tofik və b. görkəmli filosofların adını sözgəlişi çəkməmişdir. Cavid islam fəlsəfəsini, sufizmi, Məhəmməd peyğəmbərin və Ömər Xəyyamın fəlsəfi fikirlərini dərindən öyrənmiş, bədii əsərlərində, o cümlədən “Şeyx Sənan”, “Peyğəmbər” və “Xəyyam” pyeslərində istifadə etmişdir. Yalnız istifadə etməmişdir, həmin pyeslərdə və başqa əsərlərində özü- nün də fəlsəfi görüşlərini ifadə etmişdir. Bu mənada onun özünün və əsərlərindən bəhrələndiyi filosofların fəlsəfi fikir və görüşlərini araşdırıb üzə çıxarmaq mürəkkəb olduğu qədər də çətindir. Cavidin fəlsəfi görüşləri onun bəzi şeirlərində, xüsusilə “İştə bir divanədən bir xatirə” (“Sən nəsin? Kimsin?” deyən ariflərə) fəlsəfi şeirində özünün daha geniş ifadəsini tapmışdır. O, bu bioqrafik fəlsəfi şeiri 1912-ci ilədək öyrəndiyi qədim, orta əsrlər və müasir filosofların əsərlərinin təsiri altında qələmə almışdır. Özünün də fəlsəfi fikirlərini həmin filosofların fikirlərinə qataraq, möhtəşəm bir bədii əsər yaratmışdır.
143 İsgəndər Atilla 2 Mən əsas mövzuya keçməzdən qabaq Cavidin bəhrələndiyi və ilham aldığı filosofların fəlsəfi görüşləri və düşüncələri üzə- rində qısaca dayanmaq istəyirəm. Platona görə: * - Bilik hissi obrazların ümumiləşdirilməsidir. - İdeyaların heç biri yaranmır və məhv olmur. İdeya hissi qavranılan predmetin mahiyyəti və səbəbidir. İdeya yoxdursa, haqqında olan şey də yoxdur. - Gözəllik yoxdursa, gözəl şeylər də yoxdur. - Ali ideya Allahdır! - Təbiət ancaq varlıqdır. Dialektika elmi təfəkkürün üsuludur... Nəinki Platonun, həmçinin bir çox Şərq və Qərb filosof- larının əsərlərilə tanış olan şair-filosof Cavid onlardan nə almış- dır, nə əldə etmişdir? Bu, çox mürəkkəb sualdır. Ona veriləcək cavab daha mürəkkəbdir. Hər halda düşünmək olar ki, ideyalı, əqidəli və məsləkli, fəlsəfə elminə xüsusi maraq və həvəs göstərən sənətkar Cavid, Platonun gözəllik və gözəl, ali ideya Allahdır, dialektika elmi təfəkkürün üsuludur, metafizika ruhlar haqqında təlimdir konsepsiyalarını qəbul etmişdir.
Kəsbi-irfan edən şair, elmə qoşur, əlinə nə keçirsə oxuyub öyrənir. Əlindəki qələmi kəskin bir silaha çevirir. Fəzlü kamalını anbaan artırır. Ruhunu və fikrini işğal edən xəyallara, suallara cavab axtarır. Lakin “sərsəm könlü” suallara cavab axtarmaqda çətinlik çəkdikdə Əflatunu “köməyə çağırır”. Fikrimi işğal edən hər bir xəyal, Ruhumu eylərdi ilqa bin sual; Kəşf için sərsəm gönül məftun idi, Kim onu həll etsə Əflatun idi.
*
ə Sokrata görə, insan ideyası yoxdursa, konkret adamlar da yoxdur.
144 Əsrin şairi IX Şairin ruhu da, qəlbi də, düşüncəsi də daima irfan için çırpı- nır. Məlcəi məktəb və mədrəsə olur. Məscid və meyxanalardan zövq alır. Fəzlü irfan əhlinə heyran qalan şair, elm için başından keçən bir insan olur. Fəzlü kamalı özünə həmdəm hesab edən filosof-şair, özünün kim olmasını dərk etməyə çalışır.
Etmədim insana artıq etibar, Adəm oğlundan fərar etdim, fərar. Bəncə mərdud oldu hər dəftər, kitab (Bəncə rədd oldu...) Həp təfəkkürdən olurdum zevqiyab. (“İştə bir divanədən bir xatirə...”) 4 Aristotelə görə, ağıl ümumi fikirləşmək qabiliyyətidir. Ümumi bacarığı dərk etmək qabiliyyəti və bu da bilik əsasında xüsusini, təkcəni etmək bacarığıdır. Filosof-şair “İştə bir divanədən bir xatirə...” şeirində ağıl və təfəkkür, anlamaq və dərk etmək probleminə məxsusi diqqət yetirir. Ağlı kəsəndən ta İstanbulda ali təhsil alanadək, keçdiyi fırtınalı, məşəqqətli, təbəddülatlı uşaqlıq və gənclik illərinə, elmə və biliyə yiyələnmək yolunda göstərdiyi iradə, əzm və səbata, çəkdiyi əzab və əziyyətə nəzər salır. Cahillikdən müdriklik və kamilliyə doğru gedən yolun dialektikasını, mürəkkəbliyinin fəlsəfi mahiyyətini açır. “Mən kiməm? Mən nəyəm?” suallarına cavab axtarır. Elm və biliyə yiyələnməyin, özünü dərk etməyin nə qədər çətin və mürəkkəb olduğunu etiraf edir.
Kəsbi-irfan etməyə əzm eylədim Elmə qoşdum, hər nə duydum bəllədim. Elmə vermişdim gönül arif misal, Bilmiyordum başqa aləm, başqa hal.
Şair həqiqətə çatdıqca, həqiqəti dərk etdikcə “sarsılır”, elmə və biliyə yiyələnməyin nəhayətsiz olduğunu anlayır. Elm və biliyə Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|