İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (“Hər yer səfalı, nəşəli...”)
- (“Elmi-bəşər”)
- (“Hərb ilahi qarşısında”)
151 İsgəndər Atilla şübhədir! Şübhə etmək insana xas olan xüsusiyyətdir. (Tarixən şübhələnmə böyük cinayətlərin açılmasında mühüm rol oyna- mışdır.) İstər Dekart olsun, istərsə də başqa filosoflar, Cavid idrak sahiblərinin təlimləri və fəlsəfi konsepsiyalarına kor-koranə ya- naşmamışdır. Ağlı kəsəni qəbul etmiş, kəsməyəni qəbul etməmiş- dir. O, bəzən Dekart kimi düşünür və hesab edirdi ki, mənim mövcud olduğumu şübhə altına almaq olmaz. Əgər mən varamsa, mən düşünürəmsə, deməli, mən mövcudam. Mən yoxamsa, deməli, mövcud deyiləm və düşünmürəm. Deməli, aydın və dəqiq qavranılan bütün şeylər doğrudur.
Seyr eylədikcə bən şu gözəl kainatı, həp Ruhum uçar uçar, əbədi bir səfa duyar. (“Hər yer səfalı, nəşəli...”) Göydə bitməyən bir dərinlik var... Bu dərinlikdə bir həqiqət var, Gizlidir gərçi kor beyinlər için... (“Dəniz tamaşası”) “Bilmək, öyrənmək” öylə bir uçurum Ki, onun intihası yoq, dibi yoq... “Bilirim” söylənənlər də var pək çoq. Nəmə lazım... O bir xəyalətdir...
Bu parçalarda təsvir edilən şeylər dəqiq qavranılır, deməli, doğrudur.
Spinoza hesab edirdi ki, azadlıq dərk edilmiş zərurətdir. Dünya prosesləri zərurət əsasında baş verir. İnsan iradəsi heç nəyi dəyişməyə qadir deyildir... Filosof şair Spinozanın fikrinin birinci hissəsini qəbul et- mişdir. Düşünmüşdür ki, azadlıq gerçəkdən dərk olunmuş zəru- rətdir. Azadlıq və sərbəstliyin zəruriliyini dərk edən şair, bütün 152 Əsrin şairi IX həyatı və yaradıcılığı boyu buna əməl etmişdir. Yaradıcılıqda azad və sərbəst olmuş, sərbəst düşünmüş, sərbəst yazıb-yarat- mışdır. O, azadlıq-hürriyyət haqqında fikir və mülahizələrini mək- tublarında, məqalələrində və bədii əsərlərində ifadə etmişdir. Şair istanbullu türk xanımlarının azad və hürr olmalarına sevinmiş, Qurbanəli Şərifzadəyə yazmışdır: “Məzmunca mümkün olduğu qədər bəzi əvalimi dərk edib anlamağa və lüzumunca aşna ol- mağa məcburam; keçdi cəhalət zamanı... gəldi hürriyyət zamanı.” Cavid məhəbbəti-hürriyyətin nə olduğunu ona anlatdıqları üçün Sidqiyə və Qurbanəli bəyə minnətdarlığını bildirmişdir. Azadlığın nə olduğunu anlayan və dərk edən şair, Namik Ka- malın məşhur ifadəsini nəzər-diqqətə çatdırmışdır: “Kimsənin lütfünə olma talib, əvəzi cövhəri-hürriyyətdir.” O, əsərlərində bu problemin üzərinə dönə-dönə qayıdır. Lakin hürriyyəti ideallaş- dırmır. Həmin problemə həm tarixi, həm də fəlsəfi aspektdən yanaşır.
Hürriyyət öylə nazlı bir afət ki, pək vəqur, Qan aqmadıqca kimsəyə gülməz o işvəkar.
Şair demək istəyir ki, azadlıq verilmir, azadlıq alınır. “Şeyda” faciəsində bu problemin üzərinə məxsusi dönür. Bir şeirində məsələyə qlobal yanaşır, dünyada hürriyyət probleminə toxunur və yazır: Hürriyyət? Ah, o bəncə fəqət tatlı bir xəyal... Dünyada varmı hürr, əcəba? İştə bir sual!..
Şair Spinozanın fikrinin ikinci hissəsini, yəni “insan iradəsi heç nəyi dəyişməyə qadir deyildir” fikrini qəbul etməmişdir. Elə öz şəxsi həyatı və iradəsi timsalında insanın nəyə qadir olduğunu sübut etmişdir...
153 İsgəndər Atilla 16 Şərq dünya sivilizasiyası və fəlsəfəsinin ilkini və mənbəyi olaraq qalır. “Fəlsəfə” anlayışını da Şərq təfəkkürrünə aid etmək lazımdır. Hegelə görə, fəlsəfi inkişafın zirvəsi onun sistemində “heç də mövcud olan hər şey”, habelə sözsüz gerçək deyildir. Hegeldə gerçəklik atributu yalnız o şeyə məxsusdur ki, o, eyni zamanda zəruridir.” (F.Engels) 1
Hegel təlimində Mütləq Ruh əsas yer tutur. Onun fikrincə, o, dramatik şəkildə hərəkətdədir. İnsanın doğulması faktı hələ onun insan olması demək deyildir. O yalnız doğumdur. Mütləq Ruh doğulur, gənclik dövrünə çatır, qocalır. Şərq bu yolda ancaq başlanğıcdır. Şərq doğulan fikrin özü deyil, fikirləşməyin imka- nıdır. Şərq Ruhu fikir haqqında düşünməyə qadir deyil. Fikir onun təfəkkürünün predmeti, obyekti ola bilməmişdir və s.
Sual oluna bilər: “Cavid həmin fikri qəbul etmişdirmi?” Onun heç bir fəlsəfi əsəri olmadığına görə suala cavab vermək çətindir. Amma mən düşünürəm ki, o, Şərq təfəkkürü və fəlsəfəsini, Qərb təfəkkürü və fəlsəfəsini ayrıca bir predmet, obyekt və sistem kimi qəbul etmişdir. Zərdüşt, İbn Sina, Məhəmməd peyğəmbər və Xəyyam fəlsəfəsinə istinad edərək, Şərq təfəkkürünü bütöv bir sistem kimi qəbul etmişdir. Dolayısı ilə Hegelin Şərq Ruhu fikri haqqında düşüncələrinə müxalif olmuşdur. Cavidə görə, fikrin özü də, fikirləşmək imkanı da Qərbdən öncə Şərqdə mövcud olmuşdur. Şərq filosofları, o cümlədən Zərdüst, İbn Sina, Məhəmməd, Farabi və Xəyyam Şərq Ruhu fikri haqqında düşünməyə qadir olmuşdur. Onun bu barədə fikirləri “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Peyğəmbər” və “Xəyyam” pyeslərində öz bədii ifadəsini tapmışdır.
1
Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|