Islom diniga doir manba va adabiyotlar

175
IX–XIII ASRLAR TARIXIGA OID YOZMA MANBALAR
X asrda (922–923-yillarda) xalifa al-Muqtadirning (908–
932) Volga Bulg‘oriyasiga elchiligi tarkibida qatnashgan 
Ah-
mad Ibn Fazlonning “Risola”
asarida Xorazm, g‘uzlar 
(o‘g‘uzlar), boshqirdlar va boshqa turkiy xalq elatlar haqida 
qimmatli ma’lumotlar mavjud. Ibn Fazlonning risolasi elchilik 
missiyasi haqida xalifaga hisobot hisoblanadi. Ibn Fazlon asari-
da g‘uzlar, xorazmliklar haqida etnik ma’lumotlar bilan birga-
likda, qimmatli etnogra
fi
k ma’lumotlar ham ko‘plab keltirilgan.
Abul Hasan Ali ibn Husain al-Mas’udiy
(vafoti 956-
yil) haqida biogra
fi
k ma’lumotlar deyarli mavjud emas. Mual-
lifning to‘rt asari bizgacha yetib kelgan.
1. “Axbor az-zamon – 
” (“Zamonalar voqealari”) 
Fustotda (al-Qohira) yozilgan bo‘lib, 30 qismdan iborat tari-
xiy-geogra
fi
k asar hisoblanadi. Asarning muayyan qismlarigina 
Qohira va Parij kutubxonalarida saqlangan, ushbu qismlar aso-
sida Abdulloh as-Saviy asarning tanqidiy matnini chop etgan. 
Mazkur asarda O‘rta Osiyo xalqlari xo‘jaligi, an’ana, urf-odat 
va maishiy hayotiga oid ma’lumotlar keltirilgan.
2. 
“Muruj az-zahb va ma’adin al-javohir – 
” (“Oltin yaylovlar va javohir ma’dan-
lari”) asari 943–944-yillarda yozilgan. Asar umumiy tarix 
xarak teriga ega, arab tilida Misrda nashr etilgan.
3. “Kitob at-tanbeh va-l-ishraf – 
” (“Tan-
beh va qayta ko‘rib chiqish kitobi”) tarixiy-geogra
fi
k asar bo‘lib, 
“Muruj...” va “Axbor...” ga qo‘shimcha hisoblanadi. Mavjud 
qo‘lyozmalar asosida mazkur asar matni M.Ya. de Gue (1836, 
1908, oxirgi qayta nashri 1967) tomonidan nashr etilgan bo‘lib, 
uning Bayrut nashri ham mavjud.
4. “Kitob al-avsat – 
” (“O‘rtaning kitobi”) “Axbar 
az-zamon” kitobidan ayrim qismlar jamlanmasi hisoblanadi.
Al-Mas’udiy asarlarida O‘rta Osiyo va Sharqiy Turkistonda 
yashagan qabila va elatlar haqida noyob tarixiy-geogra
fi
k ham-
da etnogra
fi
k ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’noda muallifning 

---