Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

Molla Sadra’da Cebr ve İhtiyar Problemi
 
107
Molla Sadra der ki: “Allah Teala bütün azameti ve yüceliğiyle var-
lıkların mertebesine nüzul eder ve fiillerini yapar. Bütün varlıklardan 
nihai şekilde münezzeh ve mücerret olmasına rağmen yeryüzü ve gök-
yüzü ondan arî değildir. Nitekim muvahhitlerin imamı, İmam Ali (a.s) 
buyuruyor ki: O birlikteliği olmadan bütün varlıklarladır ve onlardan 
ayrı olmadan bütün varlıklardan gayrıdır.”
78
 Başka bir yerde de şunla-
rı söylemektedir: “Nitekim varlıkta onun şanından başka şan ve onun 
fiilinden başka fiil yoktur. Dolayısıyla insandan sadır olan her fiil ha-
kikatte onun fiili olmakla beraber eşref ve a’lâ bir şekilde hakikatten 
Allah’ın da fiilidir.”
79
Molla Sadra bu açıklamalardan sonra fiillerin Allah’a nispet veril-
mesinin, bunların insandan sadır olmadığı ve insana nispet verilme-
yeceği anlamına gelmediğini, bilakis fiillerin gerçek -mecazen değil- fa-
ilinin insan olduğunu belirtir.
80
 
Yukarıdaki bu ifadelerin anlaşılmasında bir zorluk olduğu aşikâr-
dır. Bu yüzden Molla Sadra, beşeri fiillerin -tefviz ve cebr taraftarlarının 
dile getirdikleri düşüncelerden farklı olarak- Hak Teala’ya intisabının 
anlaşılması için Allah Teala’nın fiillerinin, sıfatlarının ve zatının misali 
olan nefis meselesine dikkat çekerek şunları söyler: “Her duyu organı 
ve yetinin fiili o yetinin fiili olmakla beraber nefsin de fiilidir. Örneğin 
görmek gözün, işitmek de kulağın fiili olduğundan şüphe yoktur. Zira 
bu iki fiilin hiçbiri cismin infiali olmadan tahakkuk bulmaz. Bunların 
aynı şekilde nefsin fiili olduğundan da şüphe yoktur… Yerinde ispat-
landığı üzere nefis gören gözün ve işiten kulağın kendisi gibidir. Aynı 
şekilde elde tutma ve ayakta yürüme yetisidir. Nefis vesilesiyle alıcının 
eli alır, yol yürüyenin ayakları yürür… Nefis beden azalarının ve du-
yularının reisidir ve nefsin iradesi olmadan beden azalarından hiçbi-
rinden fiil sadır olmaz.”
81
Molla  Sadra’nın  bu  düşüncelerinin  Meşşai  filozofların  düşüncele-
rinden farkı şudur: Meşşai filozoflara göre Allah Teala boylamsal bir 
intisap olan aracılar vesilesiyle insanın eyleme döktüğü fiillerinin uzak 
illeti ve failidir. İnsan da hiçbir aracı olmadan bu fiillerin yakın illeti 
konumundadır. Ancak Molla Sadra’ya göre görme eyleme nasıl ki ha-
kiki bir şekilde hem göze ve hem de nefse nispet veriliyorsa insanın 
eyleme döktüğü bütün fiilleri de hiçbir aracı olmadan kendisine nispet 
verilmekle beraber yine hiçbir aracı olmadan Allah Teala’ya da nispet 
78  Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî Molla Sadra, Mecmua-i Resail-i Felsefi (Risal-
etun fi Halk’il-Amal)
, c. 2, s. 311
79  Sadrüddîn  Muhammed  b.  İbrâhîm  eş-Şîrâzî  Molla  Sadra,  el-Hikmetü’l-Müte’âliye  fî 
Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba’a
, c. 6, s. 380
80  A.g.e, c. 6, s. 373
81  Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî Molla Sadra, Mecmua-i Resail-i Felsefi (Risal-
etun fi Halk’il-Amal)
, c. 2, s. 316-317

---

108
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
verilmektedir. Buna göre yakın ve uzak illet kavramları bu konuda bir 
anlam ifade etmemektedir. Zira varlık âlemi bir bütün olarak Allah’ın 
mahlûkudur ve her daim onun feyzi ile müstefizdir.
82
 
5.4. İtirazlar ve Cevaplar: Molla Sadra’nın yukarıda açıklanan gö-
rüşlerine binaen insanın özgür iradeye sahip olduğunun kabul edil-
mesi durumunda bazı problemler ortaya çıkacaktır ki aşağıda bunlar 
ele alınıp cevaplandırılacaktır. 
1- Felsefede ispatlandığı üzere varlık âlemindeki her şey gibi insa-
nın iradesi de mümkündür. Her mümkün de vacip ile son bulur. Buna 
göre beşeri irade de ilahi iradeye müntesiptir. Dolayısıyla insanın ira-
de etmesi kendi ihtiyarında değildir. Yani insanoğlu fiillerini irade edip 
eyleme dökmeye mecburdur.
83
Bu  sorunun  çözümü  için  birçok  düşünür  farklı  cevaplar  vermiştir. 
Farabi,  insan  iradesinin  menşeini  beşeri  iradenin  dışında  arar  ve  eğer 
beşeri iradenin illeti insanın kendi iradesi olursa teselsül sorunu ile karşı 
karşıya kalacağımızı, bu yüzden insanın kendisi dışındaki bir irade yani 
ilahi irade vesilesiyle irade sahibi olmaya mecbur kaldığını ifade eder.
84
 
İbni Sina da insan iradesini dış etkenlere müntesip kılarak bu so-
runu  çözmeye  çalışır.  O,  insan  iradesinin  belli  bir  illeti  ve  bu  illetin 
de başka illetleri olduğunu yani dış etkenlerden kaynaklanan illetler 
silsilesine sahip olduğunu söyler ve bu illetler silsilesinin nihayetinde 
semavi illete bağlanmakla son bulacağını dile getirir. Buna göre beşeri 
irade ilahi iradenin ma’lulüdür. İnsanın eyleme döktüğü fiilleri de ira-
desinin ma’lulüdür.
85
 
Molla Sadra ise hocası Mir Damad’ın da bu konudaki düşüncelerini 
aktardıktan sonra bunları eleştirir ve söz konusu problemin çözümü 
için iradenin nefsin zati fiili olduğunu bu yüzden dış bir etkene ihtiyaç 
duymadan irade ettiğini ifade eder. Başka bir ifade ile Molla Sadra’ya 
göre irade, insan nefsinin doğrudan fiilidir ve nefs ilahi bağış olan faal 
kudreti ile fiilin tasavvuru, fiilin yararlı olduğu veya insandan zararı 
bertaraf edeceği tasdiki ve fiilin tahakkukuna iştiyak aşamalarından 
sonra kendi zatında iradeyi meydana getirir. Akabinde de insanoğlu 
hiçbir yere bağlı olmayan ve nefsin zati özelliği olan bu irade ile fiille-
rini eyleme döker.
86
82  Sadrüddîn  Muhammed  b.  İbrâhîm  eş-Şîrâzî  Molla  Sadra,  el-Hikmetü’l-Müte’âliye  fî 
Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba’a
, c. 6, s. 86 ve 319
83  Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî Molla Sadra, Mecmua-i Resail-i Felsefi (Risal-
etun fi Halk’il-Amal)
, c. 2, s 406
84  Ebu Nasr Muallim-i Sani Muhammed b. Muhammed b. Tarhan Farabi, Fusus’l-Hikem, 
Bidar, Kum 1405, s. 61 
85  Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ İbn Sina, el-Ta’likat, Mektebetü’l-İ’lami’l-İslâmî, 
Kum 1404, s. 22, 
86  Sadrüddîn  Muhammed  b.  İbrâhîm  eş-Şîrâzî  Molla  Sadra,  el-Hikmetü’l-Müte’âliye  fî 
Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba’a
, c. 6, s. 388 ve A.g.e, c. 4, s. 114

---