Jahon adabiyoti

QADIMGI MARKAZIY OSIYo VA ERON ADABIYoTI
“Avesto”. (Hozirgi tilda asosiy kitob ma'nosida). M.oldingi IX va VI asrlarda paydo bo‘lgan Sharq xalqlarining diniy, ma'naviy, falsafiy, adabiy mushtarak yodgorligidir. G‘arb olimlari uni Eronda paydo bo‘lgan deyishadi. Lekin keyingi vaqtlardagi ilmiy izlanishlar Avestoning avval Xorazmda paydo bo‘lib, so‘ng Eron va Hindistonga tarqalgan deya taxmin qilishga asos beradi. Uning asoschisi Zardusht, ergashuvchilar zardushtiylar sanaladi. Zardushtiylar Axura Mazdaga sig‘inish bilan birga Quyoshga, olovga, suv, zamin va taqdirga topinishgan. Hozirgi kunda zardushtiylikning dunyo bo‘ylab 129 000 dan ziyod vakillari bor. “Avesto” matni 21 ta kitobdan iborat bo‘lgan. Unda dunyoni boshqaruvchi ikki kuch - Axuramazda va Axriman haqida batafsil so‘z yuritiladi. Axuramazda ezgulik, Axriman esa yovuzlik homiysi. Ular o‘rtasida mangu jang boradi. Axura Mazdaning 6 tajalliysi bor: 1. Vohu Mana (Ezgu niyat), 2. Asha Vaxishta (Eng yaxshi haqiqat), 3. Spenta Armayti (Muqaddas halollik), 4. Xshatra Varya (Tilakli hokimiyat), 5. Xarvatat (butunlik), 6. Umuratat (uzoq umr, abadiy hayot). Ushbu olti ideal insonlarni ma'naviy kamolotga erishishi uchun eng oliy qadriyat hisoblangan.
“Avesto” matni dastlab ohang uyg‘unligi saqlangan. Keyinchalik matnning 5 dan 3 qismi yo‘qolgan (Aleksandr Makedonskiy O‘rta Osiyoga bostirib kelganda “Avesto” ni yo‘q qilishga harakat qilgan va bunga qisman erishgan. 7 asrdan boshlangan arablar bosqini davrida yana shu hol yuz bergan. Umuman, bir xalq boshqa xalqlar ustiga bostirib borib, ularni yengib, ular ustidan hukmronlik qilar ekan, odatda, uning tarixini, tarixni bilguvchilarni, ziyolilarni, o‘qimishlilarni yo‘qotishga urinishadi. Yaqindagina parchalanib ketgan Sho‘rolar hukumati ham xuddi shunday siyosat yurgizgan edi). Natijada ritmik strukturaga putur yetgan. Shunga qaramay, o‘rta asrlarda gotik romanlar va M. Bulgakovning “Master va Margarita” romanlarida shu konsepsiyaga ergashilganligi kuzatiladi.

QADIMGI HIND ADABIYoTI
“Ramayana” . Qadimgi hind adabiyoti durdonalaridan biri. “Ramayana” eposi til hususiyatlariga ko‘ra “Mahobxorat” yozilgan davrdan keyinroq vujudga kelgan bo‘lsa- da, asar voqyelari - Ram, Krishnaning qahramonliklari va uni ma'bud deb tan olinishi ancha qadimroq vaqglarda yuz bergan.
Shoir Valmiki “Ramayana” dostonining asosiy muallifi deb taxmin qilinadi. Ammo dostonning to‘liq shakllanishida boshqa Mirlarning shoirlari ham hissa qo‘shgan. Doston syujeti markazida IIri-Lanka (Sarandib, Seylon) devlar va jinlar mamlakati rahbari - o‘n boshli dev Ravana (ehtimol, o‘n buyuk lashkarboshilari bordir?) Ayyodxya davlati podshohining o‘g‘li Ramning sevikli xotini Sitani o‘g‘irlab olib keladi, asirliqda saqlaydi. U Sitaga uylanmoqchi bo‘ladi. Sita turli bahonalar topib, to‘yni orqaga suradi. Shungacha, Ram va ukasi Lakshman, jangchilari, Shamol ma'budi Vayuningo‘vsh, donishmand maymun Xonuman yordamida Devlar makoniga yetib keladilar. O‘rtada bo‘lgan janglar, yakkama-yakka olishuvlar, dev Ravananing aka-ukalarining jangovar xususiyatlari fantaziyaga boy badiiy detallar bilan mufassal tasvirlanadi. Shu jihatdan "Ramayana”ni pahlavonlar qurashiga doir jangnoma deyish mumkin.
“Ramayana” dostoni syujetida oila muammolari, kundosh xotinlarning o‘z o‘g‘illarini valiahd qilish uchun qilgan ig‘vo, janjallari davlat ishlarini zaiflashi ham katta o‘rin egallaydi. Dostonda adolatli podshoh, kuchli davlat muammolari oilaviy muammolar bilan uzviy aloqadorlikda tasvirlanadi.
Cheksiz badiiy fantaziya, umuminsoniy g‘oyalar, ezgulik va yovullik kurashi yorqin aks ettirilgan “Ramayana” va “Mahobxorat” dostonlarini buyuk hind adibi R.Tagor esladaliklarning “Iliada” va "Odisseya” dostonlariga qiyoslaydi³⁶. Qadimgi hind eposlari jihondagi juda ko‘p tillarga tarjima qilingan. “Mahobxorat”ning kino-epopeyasini hindshunos olim va shoir Amir Fayzulla, "Ramayana” dostonini olim, shoir, romannavis adib Muhammad Ali o‘zbek tiliga mohirona tarjima qilganlar.
Bu eposlar hind adabiyotining keyingi taraqqiyotiga ham kuchli ta'sir ko‘rsatgan. Kalidasa, R.Tashr, Prem Chand, K.Narayan va boshqa adiblar, shoirlar, dramaturglar bu asarlar syujetidan ilhomlanib, ko‘pgina durdona asarlarini ijod qilganlar.
“Panchatantra” va “Kalila va Dimna”
Qadimgi hivd adabiy-axloqiy, estetik tafakkurining nodir durdonalaridan biri “Panchatantra” (“Besh kitob”, “Kalila va Dimna”) asari milodning (yangi eraning) III-IV asrlarida vujudga kelgan. Bu hikmatli asarning buyuk ahamiyati muqaddima bilan hoshiyalangan. Janubiy Hivd o‘lkasida Amora-shakti (o‘lmas qudrat egasi) nomli dono podshoh bo‘lib, u barcha barglari ilm-fanlar bo‘lgan jannat daraxtiga o‘xshar ekan. Ammo bu podshohning Baxu- shakti (Juda qudratli), Ura-shakgi (Juda dahshatli) va Ananta- shakti (O‘ta qudratli) ismli uchta o‘g‘li bir-biridan ahmoq, tentak bo‘lib o‘sishibdi. Ular 12 yil ona tili grammatikasini o‘qib, hyech narsa tushunmabdilar. Podshoh g‘amgin bo‘lib, dono vazirlarini yig‘ib, maslahat so‘rabdi. Ular farzandlaringiz tarbiyasini donishmavd Vishnu-sharmanga topshiring, debdilar. Donishmand bu ishga 6 oy muhlat so‘rab, shahzodalarga “Panchatantra” hikoyalarini so‘zlab beribdi. Shu muqaddima besh kitobni birlashtiradi.
“Panchatantra” m.a. IV asrda noma'lum muallif tomonidan yozilgan. Iskandar va Pur jangidan so‘ng hindlar maqduniyalik istilochilarni qirib tashlab, o‘zlarining shahzodasi Dobshalimni podshoh qilib ko‘garadilar. Ammo u kibru havoga va dabdabaga berilib, xalqqa jabr-zulm qila boshlaydi. Shunda vazirlar yashirin tarzda yig‘ilib, donishmavd barahman Boydaboni chaqirib, undan podshohni adolat va insofga, yaxshilikka da'vat qiluvchi bir hikmat yozib berishlikni iltimos qiladilar. Shunda Fil bilan To‘rg‘ay hikoyasi yuzaga chiqadi. Fil daryo bo‘yiga suv ichgani kelganida o‘zi bilmagan holda to‘rg‘ay uyasidagi jajji tuxumlarni sindirib yuboradi. To‘rg‘ay Filga o‘z dardini aytsa, Fil takabburlik bilan qo‘pollik qiladi. To‘rg‘ay o‘rmondagi do‘sti Qarg‘ani ishga solib, Filning ko‘zini cho‘qitib ko‘r qiladi. So‘ng qurbaqalarga aytib, ko‘rmayotgan Filni jarlikka qulatib yuboradi. Hikoyadan maqsad zolim har qancha qudratli bo‘lmasin, jazosiz qolmasligini eslatishdir. Donishmand Boydabo zolim Dobshalim bilan uchrashib, unga fasih so‘zlarni aytib, dilini eritadi. Shoh uning nasihatlarini tinglashga rozilik bildiradi. Donishmand hikmatlarida aytilishicha, inson boshqa joniyurlardan to‘rt xislati bilan farqlanadi: u turli ilmlarni bilishi (1), go‘zal xulqli va shirinsuxan bo‘lishi (2), vazminlik bilan oqilona ish tutishi (3) va adolatli (4) bo‘lishi kerak. Asar davomida shu kabi bir qator hikmatlar keltiriladi. Hind donishmanddari ming yillar davomida bu hikmatlarni aytib jahon xalqlariga yetkazganlar. Qadimgi Hindistonda adabiy-estetik tafakkur mifologik inonch- e'tiqodlarni va umuminsoniy ideallarni ilgari surgan. (X.B., M.M.). P.asari I. G‘afurov tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan. “Kalila va Dimna”ni esa S. G‘anieva o‘girgan.