Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tábiyiy pánler fakulteti Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

5-keste
Monaq yaǵnıy Ámiwdárya ondatra xojalıǵında ondatra terisiniń tayarlanıwı

Jıllar	Plan		Orınlanıwı
	Mıń dana esabında	Paydası mıń rub. esabında	Mıń dana esabanda	Paydası mıń rub. esabında
Jiberilgennen tórt jıldan keyin	50,0	35,00	74,2	48,73
1948	300,0	210,00	266,7	208,78
1949	700,0	479,50	551,8	382,29
1950	700,0	479,50	551,8	382,29
1951	800,0	566,40	388,3	250,95
1952	350,0	259,60	287,4	239,06
1953	300,0	240,00	320,1	275,45
1954	300,0	255,00	498,5	427,49
1955	500,0	425,00	754,5	674,94
1956	900,0	793,80	1082,7	982,57
1957	1081,5	913,90	1131,4	996,90
1958	994,0	839,93	689,5	694,39
1959	1087,5	919,00	923,1	808,8
1960	1081,115	913,54	673,3	554,76
1963	100,0	90,00	100,581	83,329
1964	150,0	14500	126,0	98,460
1965	89,0	-	121,0	-
1970	-	-	100,0	-
1980	-	-	60,0	-
1990	-	-	8,0	-
1994	-	-	3,0	-

Sonday-aq ondatra terisin tayarlawdıń eń kóp kólemleri 1956-1957-jıllarǵada tuwra keledi – jılına 1 mln. bastan aslam. Sonı da aytıp ótiw kerek, ondatra góshi ańshılıq xojalıǵınıń haywanat fermasında ósirilip atırǵan nutriya, norka hám qara-sur túlki ushın azıq sıpatında beriletuǵın edi. Biraq kóllerdiń qurıp ketiwi hám ondatralar jasaytuǵın maydanlardıń qısqarıp ketiwi nátiyjesisnde teri tayarlaw kólemleri de keskin kemeye basladı. 1980-jılları hár jılı shama menen 12-26 mıń ondatra terisi tayarlandı; al keyingi maǵlıwmatlar boyınsha, 1999-jılı Sudoche kólinen 1 mıń bas ondatra awlanǵan. Búgingi kúnde ondatra ańshılıq xojalıqlarınıń rásmiy maǵlıwmatlarında kórsetilmeydi. Sebebi Ámiwdáryadan kóllerge suw túsiw azaya baslaǵannan keyin, kóllerdiń kemeyiwine, kewip qalıwına baylanıslı ondatra awlaw toqtap qaldı. 2001-jıldan soń ekonomikalıq sharayatlar menen turmıs dárejesiniń ózgeriwi sebepli teri tapsırıw toqtap qaldı.
Awlanatuǵın jer bawırlawshılar.
Ózbekistan Respublikası boyınsha tasbaqa, kól baqası, jılanlardıń barlıq túri (10 túr), kesirtkeler hám gekkonlardı (18 túr) awlawǵa rásmiy túrde ruxsat etilgen. Jılanlardan tórt jollı ala jılan, kesirtkelerden - Molchanov hám xantaw domalaqbası bularǵa kirmeydi. Sur eshkemerdi awlaw qadaǵan etilgen (1-súwret). Bular siyrek ushırasatuǵın hám joǵalıp baratırǵan (xantaw gúmgúmi) túrler sıpatında Ózbekstan Respublikası Qızıl kitabına kirgizilgen hám qorǵaw statusına iye. Orta Aziya tasbaqası XTQA Qızıl dizimine (2003) kirgizilgen, biraq Ózbekstan Respublikası Qızıl kitabına (2006) kirgizilmegen. Qaraqalpaqstanda keyingi jıllarda jer bawırlawshılardı rásmiy túrde awlaw bolmaǵan.
Burınları Orta Aziyada 20 mıń danaǵa shekem eshkemer terisi tayarlanǵan hám bul galantereya buyımları menen ayaq kiyim tayarlawda paydalanılǵan. Sonday-aq, Moynaq qalasındaǵı konserva kombinatında 1933-1941-jj. mal hám tasbaqa góshinen konserva tayarlanǵan, keyinirek kombinat balıq konservaların tayarlawǵa kánigelestirilgen.
Ózbekstanda tasbaqa awlaw hám onı eksport qılıw kólemleri boyınsha 1995-1996-jıllardaǵı maǵlıwmatlarǵa muwapıq, tiyislisinshe 15,0 hám 7,5 mıń dana eksportqa shıǵarılǵan. Keyingi jıllarda Respublikada reptiliyalar menen amfibiyalardı awlaw boyınsha rásmiy maǵlıwmatlar joq.



1-Súwret. Sur eshkiemer
Awlanatuǵın quslar.
Qaraqalpaqstandaǵı quslardıń 307 túrinen awlanatuǵın quslar qatarına tómendegiler kiredi: ǵazlar hám úyreklerdiń barlıq túrdegi (qarasha ǵaz, qızıl moyınlı kazarka, aq quwlar, mármár shegejin, máshkóz úyrek hám balıqshı úyrekten basqa), suw tawıq (pogonısh) hám qasqaldaq, suw tawıq, úlken qarabay, jılqıshı, keklik, bódene, sur keklik, qarabawır buldırıq, kók kepter, qumırılar (4 túri), barlıq túrdegi qızıl ayaqlar (kulikler), qırǵawıl, torǵaylar (2 túri) hám mayna, ǵarǵa tárizliler (zoń hám ala ǵarǵa, qara ǵarǵa, uzaqsha, seksewil soykası, hákke). Olar Ózbekstan aymaǵında aw hám balıq awlaw Qaǵıydalarına muwapıq sport hám ańshılıq maqsetlerinde awlawǵa ruxsat etilgen dizimge kirgizilgen.
Jırtqısh quslardıń barlıq túrleri, úki japalaq tárizli quslardıń hámmesi, barlıq túrdegi qutanlar, tırnanıń eki túri, kól buǵalar, tuwalaq tárizlilerdiń bári (3 túri), krachkalar hám shaǵalalardıń barlıq túrleri, sonıń ishinde Ózbekstan Respublikası Qızıl kitabına (2019) hám XTQA Qızıl dizimine kirgizilgen túrler ayırıqsha qorǵalıwı tiyis hám olardı awlaw qatań qadaǵan etiledi.
Ózbekstanda sport ańshılıǵı qatań tártiplestirilgen, atıp alıw múddetleri menen normaları sheklengen. Qońırat hám Qazaqdárya MTAX ańshıları tárepinen awlaw hám sport-háweskerlik ańshılıq ámelge asırıladı, al Qaraqalpaqstan respublikalıq ańshılar hám balıqshılar jámiyeti tárepinen sport-háweskerlik ańshılıǵı júrgiziledi. Ańshılıq xojalıqları hár jılı báhárde hám gúzde jabayı haywanlar sanın esapqa alıw jumısların alıp baradı, olardıń juwmaqları boyınsha hár jılǵa tólemli kvotalar belgilenedi. Háwesker ańshılarǵa jabayı ańlar menen quslardı jollamalar (licenziyalar) boyınsha awlawǵa ruxsat etiledi.
1950-1960 jıllarda Túslik aral yaǵnıy deltadaǵı hártúrli biotoplarda quslardıń 282 túr hám kishi túrli esapqa alınǵan, 1970-1980 jıllarǵa kelip 268 túr bolǵan, 1994 jılǵı sońǵı maǵlıwmatlar boyınsha quslardıń ızǵarlı Ámiwdáryanıń tómengi Aral teńiziniń túslik tárepinde 252 ge qısqarǵan. Olardıń yaǵnıy sońǵı sannıń 42 túri kóp ushırasatuǵın, 122 túri qádimgidey, 88 túri siyrek, al 30 túri quslar faunasınan joǵalǵan (6-keste).
Deltanıń ızǵarlı hám qamısıqlar bóliminde haywanatlardıń kópshilik túrleri, sonıń ishinde quslardıń kóp jasaytuǵın, ushırasatuǵın jeri: bul jerlerde haywanatlardıń kóp túri jasaydı, ósip rawajlanadı. Bul jerde 116 túr hám kishi túr quslar tirishilik qılıp, olar 15 otryadqa jatadı: olardan 57 túri uyabasıp balapan shıǵaradı, 25 túri uslap kelip-ketedi, 18 túri qıslaydı, mudamı qısı-jazı jasaytuǵın jergilikli túri 16 ǵa jetedi. (Abdreymov, 1981, Reymov, 1985). Kóllerde hám kólge jaqın ızǵarlı jerlerde 189 túr hám kishi túr ushırasıp, olardıń 60% báhár gúz aylarında quslardıń kelip ketiw waqtında tuwra keledi. Ańshılıq áhmiyetke iye quslardıń túri 35 ke jetedi (negizinen úyrekler, ǵazlar hám qasqaldaq). 1940-1950 jılları hár jılı 80-100 mıń bas qıs awlanǵan.
Bul jeke adamlardıń awlanǵanınan basqa, sonıń ishinde 200 kutannıń, birqazannıń terisi alınǵan. (Meklenburtsov 1948, Salixbaev, 1950,1959).