K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
İrrasional idrak fenomeni 47 i.a. kimi təqdim edilir. Eyn əl-Qüzat yazır: «Hökm veririk ki, Vacib və ilk səma arasında birləĢdirici vasitələr çoxdur və o, haqq və gerçəkdir. Mə‗rifət əhli istidlal yolu ilə deyil, baĢqa bir yolla onun Ģahidi olurlar. Ġstidlal yolu ilə olsaydı, onu xatırlamaq mümkün olardı» [153, 64-65]. Göründüyü kimi, filosof irrasional biliklərin rasional vasitələrə sığmayıb fərqli üsulla əldə edildiyinə iĢarə edir və bildirir ki, kəlmələr yalnız Ģüurüstünün əks etdirdikləriinin mövcudluğunu bildirməyə yetərli ola bilər, onun mahiyyətini xarakterizə etməyə yox: «Bu məna (mə‗rifət, ezoterik bilik – K.B.) yalnız zövq (intuisiya, Ģüurüstü – K.B.) ilə müĢahidə edilir. O, ilk olanları müĢahidə edən ağıldan yalnız onunla məhduddur ki, onu yalnız bu sözlərlə çatdırmaq mümkündür. ġəkkedilməz həqiqətdir ki, Allahı hər hansı bir dillə tanıyan kəs yalnız intuisiya ilə anlanılacaq mənanın həqiqətini çatdıra biləcək kəlmə tapa bilmir» [153, 65]. Belə məlum olur ki, intuisiya Allahı vasitəsiz anladan həqiqətlərin tanınması üsuludur. R.Qenon «ġərq metafizikası» kitabında onu belə izah edir: «Bir saf idraka aid intuisiya var, bir də duyğulara aid intuisiya. Biri ağılın fövqündə, digəri ağılın altındadır. Bu sonuncu ancaq dəyiĢmələrin və ya daha üstün təbiətin ən alt ünsürünü qavraya bilir. Saf idraka aid intuisiya isə əksinə, əbədi və mütləq prinsiplərin sahəsidir ki, metafizikanın mövzusu da budur» [61, 160]. Müəlliflə biz də razılaĢaraq bildiririk ki, Ģüurüstü və saf idraka aid intuisiya eyni mahiyyətli məfhumlardır. Professor Ə.Məmmədovun isə intuisiya haqqında Ģərhi belədir: «Müasir elmi-fəlsəfi ədəbiyyatda mövcud olan müxtəlif nöqteyi- nəzərlərin təhlili və ümumiləĢdirilməsi əsasında intuisiyanın ümumi xarakteristikasının iki baĢlıca cizgisini müəyyənləĢdirə bilərik: birincisi, intuisiya tarixi praktika və intellektual təcrübə əsasında insan Ģüurunun köhnə bilik formasından sürətlə, gözlənilmədən yeni biliyə keçmək qabiliyyətidir; ikincisi, intuisiya idrakda hissi və rasional momentlərin qarĢılıqlı təsirinin spesifik üsuludur. Bu təriflərdən birincisi intuisiyanın psixoloji, ikincisi isə qnoseoloji təhlilinə aiddir» [15, 248]. Göründüyü kimi, müəllif intuisiyanın Ģüurda fərqli bir qatının açılmasına iĢarə edir və bunu psixoloji amil olaraq qiymətləndirir. Maraqlıdır ki, alim bu qatın fəallaĢmasını ümumiyyətlə idrak prosesinin – həm rasional, həm də hissi (irrasional – K.B.) – nəticəsi olaraq görür və intuisiyanı «insanın bu və ya digər Ģəraitdə adaptasiya olunmaq imkanını, tədqiq olunan obyektin mahiyyətinə bilavasitə nüfuzetmə qabiliyyətini əks etdirən» [15, 248] müstəqil bir idrak metodu olaraq təqdim edir. Deyilənlərdən belə məlum olur ki, obyektin xarakterindən, ona yanaĢma prizmasından asılı olaraq Ģüurun fərqli səviyyələri aktivləĢə 48 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk bilir və bu fərq eyni obyekt haqqında ayrı-ayrı biliklərin inikasını, son nəticədə isə bitkin və tam həqiqətin yaranmasına gətirib çıxarır. Burada mühüm olan bir fakt da, Ģüurüstünün bilavasitə Ģüurun səviyyəsindən asılı olmasıdır, yəni daha yüksək Ģüurun müvafiq olaraq yüksək də Ģüurüstü formalaĢır. Beləliklə, maddi dünyanın dərkindən baĢlayıb ilahi aləmdə bitən, idrak prosesinin son mərhələsi və məkan-zaman fövqünə aid olduğunu, eyni zamanda, aktivləĢməsində və inkiĢafında Ali Varlığın və Ona imanın əhəmiyyətini nəzərə alaraq Ģüurüstünü bir növ Allah – insan ünsiyyətinin «məkanı» adlandırmaq olar. Onu da bildirək ki, bu ünsiyyət tərəflərin qarĢılıqlı təsiri ilə inkiĢaf edir, yəni insan yaĢadığı mənəvi təcrübə vasitəsilə nə qədər öz Ģüur səviyyəsini qaldıra bilirsə, yeni aləmlə ünsiyyətə hazırlaĢırsa, Allah da bu inkiĢafa, hazırlığa müvafiq Ģüurun üst qatını oyadır və beləliklə Mütləqə qədər davam edir. Ġrrasional anlamda Ģərh ediləcək son kateqoriya təfəkkür və ya düĢünmədir. Ensiklopedik məlumata görə, «düĢünmə – obyektiv reallı- ğın aktiv inikasının ali formasıdır və subyekt tərəfdən mövcud əlaqələrin, əĢya və hadisələrin məqsədyönlü, vasitəli və ümumiləĢdirilmiĢ idrakını, yeni ideyaların yaranmasını, hadisə və fəaliyyətlərin proqnozlaĢdırılma- sını ehtiva edir» [126, 391]. Maraqlıdır ki, Hegel düĢünməni ümumiyyətlə irrasional məfhum kimi qəbul edərək bildirir ki, «düĢünmədə Ģeylərin həqiqi təbiəti görünür, bu həqiqi təbiət isə mənim ruhumun məhz düĢünən subyekt kimi doğulmasıdır» [126, 120]. Deməli, istər rasional, istərsə də irrasional anlamda düĢünmə əldə edilən bilikləri düzgün sistemləĢdirib nəticə çıxartmaq və bu nəticəni idrak prosesinin növbəti mərhələsi üçün düzgün istifadə etməkdir. Ġrrasional anlamda bütün biliklər vahid həqiqətin ayrı-ayrı təzahür formalarıdır. Bu baxımdan, biz «düzgün sistemləĢdirmə» deyəndə biliklər arasında birləĢdirici özək xəttin araĢdırılıb tapılmasını, «düzgün istifadə» deyəndə isə düĢünmənin məhz bu vahid həqiqətin dərkinə aparmalı olduğunu nəzərdə tuturuq. Qurani Kərimdə Allahın yer üzündəki hikmətləri aĢkarlandıqca tez-tez insana müraciət edilir: «Bu barədə dü- Ģünmürsünüzmü» yəni Allah verdiyi ağılın, biliyin, imkanın düzgün «emalını», «istifadəsini» tələb edir. Ayələrdən birində isə deyilir: Hər top- lumdan (firqədən) dini anlayan və öz xalqına yol göstərən bir tayfa [olma- lıdır] (Quran 9/122). Deməli, Allah verdiyi nemətin kor-korana deyil, anlayaraq qəbul edilməsini istəyir və təbii ki, burada rasional düĢünmə ilə yanaĢı irrasional düĢünmədən də söhbət gedir. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|