K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
İrrasional bilik problemi 37 varlığın son səbəbi» [71, 35] kimi qəbul edilmiĢdir. O, Allahın insanlarla bir növ əlaqələndiricisi, onu hər cür elmdən agah edən bələdçidir: «Bu dünyada biliyə yol həmiĢə açıqdır, çünki dünyaya mömin Müəllim (Ġmam – K.B.) göndərilmiĢdir» [71, 35]. Onu da əlavə edək ki, bura hər cür bilik və elmlər daxildir: «Ġmamın biliyi təbii və fövqəltəbiidir. Onlar insanlara özlərinin zəruri və vacib bildiyi qədər dini bilik verə bilərlər. Ġmamın vasitəsi olmadan adi ölərilərin effektli dini biliyə çatması mümkün deyil» [116, 150]. Göründüyü kimi, irrasional biliyin mənbəyi dövrün hakim ideologiyası, elm və texnikanın inkiĢafı ilə sıx əlaqəlidir. Bundan əlavə, obyektin xarakterindən asılı olmayaraq məhz ona olan mövqe, baxıĢ prizması, seçilən metod və vasitələr onu rasional biliyin olduğu kimi, irrasional biliyin də mənbəyinə çevirə bilər. Onu da qeyd edək ki, irrasional biliyin həm maddi, həm də qeyri maddi mənbələrdən yararlanması, əvvəla, irrasional bilik vasitəsilə insanın hər iki aləm haqqında məlumat ala bilmə imkanının olması deməkdir. Ġkincisi, bu, irrasional biliyin rasionallıqla sıx əlaqədə olmasını və onların bir-birini tamamlamasına bir dəlildir və bu, bizə belə deməyə əsas verir ki, elmin, texnikanın inkiĢaf səviyyəsindən asılı olmayaraq irrasional biliyə həmiĢə ehtiyac olmuĢdur. Bunu obyektdən asılı olmayaraq onun haqqında mütləq irrasional (ezoterik) biliyin olması kimi də izah etmək olar. Nəhayət, daha bir vacib faktı da vurğulayaq ki, Ģərhimizdən də məlum olduğu kimi, mütəfəkkirlərin öz irrasional düĢüncələri üçün mənbə seçimində coğrafi məkanın hər hansı bir rolu olmamıĢdır. Hakim dini ideologiyaya gəlincə isə, o, hər hansı bir mənbənin ön planda durmasında əsaslı rol oynasa da, digər mənbələrin, hətta bu ideologiyaya zidd olsa belə, inkiĢaf etməsinə mane ola bilməmiĢdir. 38 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk I I F Ə S I L İRRASIONAL IDRAK FENOMENI İrrasional idrak fenomeni 41 İrrasional idrakın struktur və metodları Yol oldur ki, doğru vara, Göz oldur ki, Haqqı görə, Ər oldur alcaqda dura Yüceden bakan göz degil. Yunus Əmrə Ağıl, iradə və kəlam sifətləri Allahın insana əmanət etdiyi ilahi sifətlərdir və onların yardımı ilə insanı özünə geri qaytaracaqdır. S.H.Nəsr Subyekt–obyekt əlaqəsində hər birinin müstəqil varlıq kimi qarĢılıqlı təsiri, vacib və mümkün qütblərə bölünməsi və s. məsələlər fəlsəfə tarixində tez-tez araĢdırılan bir mövzu olmuĢdur və bu problemə münasibətdən asılı olaraq müxtəlif dövr və Ģəraitlərdə fəlsəfi düĢüncənin istiqaməti müəyyənləĢdirilmiĢ, ideologiyalar formalaĢmıĢ, fəlsəfi sistemlər qurulmuĢdur. Subyektin bir düĢüncə, ideya daĢıyıcısı kimi əhəmiyyətini, rolunu ilkin və daha üstün hesab edən, obyektin varlığını belə ondan asılı vəziyyətdə görən mütəfəkkirlər idealist filosof kimi tanınmıĢlar. Mövqelərindəki fərq- dən, istinad nöqtələrindən və istifadə etdikləri vasitələrdən asılı ola- raq hətta idealist filosofların özlərini də növlərə bölmüĢlər – mütləq idealist, məntiqçi idealist, subyektiv və obyektiv idealistlər və s. Kainat, materiya və s. olan obyektin rolunu və əhəmiyyətini böyüdüb onu müstəqil bir varlıq kimi qəbul edən, subyekti ondan asılı vəziyyətdə olan bir hissəsi və ya xassəsi bilən mütəfəkkirlər isə realist və ya materialist filosof hesab edilmiĢlər. Obyekt və subyekti eyni mahiyyətli qəbul edib son nəticədə birini o birində yox edən filosoflar isə panteist kimi xarakterizə olunmuĢlar. Bununla yanaĢı, onu da qeyd edək ki, qədimdən bəri yaĢayıb yaratmıĢ filosofların dünyagörüĢlərini, belə mürəkkəb və çoxĢaxəli bir problemə münasibətlərini bir neçə istiqamətlə məhdudlaĢdırmaq Ģərti xarakter daĢıyır və biz də yalnız qısaca onları xatırlatmaqla kifayətlənirik. 42 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk Göründüyü kimi, bölgü subyektə yaxud obyektə nisbətdə aparılmıĢdır. Lakin bu problemdə vacib olan üçüncü bir məsələ də mövcuddur – əlaqənin özü. Münasibətin zahiri və batini tərəflərini, obyekt haqqında subyektdə əks olunan biliklərin ezoterik və ekzoterik xarakterini, istifadə edilən metod və vasitələri nəzərə almaqla subyektlə obyekt arasındakı əlaqənin və buna müvafiq olaraq da idrak prosesinin rasional və irrasional formalarını ayırd etmək mümkündür. Fəlsəfə tarixinin müxtəlif mərhələlərində bu idrak növlərindən birinə nəinki üstünlük verilmiĢ, digəri kölgədə saxlanmıĢdır, hətta onların özlərinin də müəyyən vasitələri dominant hala gətirilərək digərləri köməkçi olaraq qəbul edilmiĢdir. Buna nümunə olaraq yalnız hissi və ya məntiqi idrakın tərəfdarı olan filosofların, yaxud əqlin imkanlarını ümumiyyətlə məhdudlaĢdıran mistiklərin dünyagörüĢlərini göstərmək olar. Bununla yanaĢı, bir çox filosof və mütəfəkkir öz görüĢlərində, o cümlədən, tədqiqatçılar öz araĢdırmalarında müəyyən dərəcədə hər iki idrak növünə yer ayırmıĢlar. Lakin bunlar arasında rasional idrakın soxlu sayda hərtərəfli izah və təhlili olduğu halda, irrasional idrakın struktur və mərhələlərinin, metodlarının sistemli Ģəkildə təqdiminə rast gəlmədik. Nəzərə alsaq ki, istər rasional idrakdan ayrı, paralel inkiĢaf edən idrak növü, istərsə də idrak prosesində onu əvəz edən mərhələ kimi qəbul edilməyindən asılı olmayaraq irrasional idrak ümumiyyətlə bu prosesdə xüsusi əhəmiyyətə malikdir, bu zaman onun sistemli tədqiqinin vacibliyi ortaya çıxar. Maraqlıdır ki, professor Ə.Məmmədov apardığı araĢdırma- larında rasional və irrasional idrakın fəaliyyətini insan beyninin funksiyaları ilə əlaqələndirərək belə bir qənaətə gəlmiĢdir ki, «idrak prosesi bütövlükdə beynin hər iki yarımkürəciyinin birgə fəaliyyəti ilə təmin olunur. Tədqiqatlar göstərir ki, alınmıĢ xəsarət, xəstəlik və ya cərrahiyyə əməliyyatı nəticəsində beynin sağ və sol yarımkürəciklərinin (müvafiq olaraq rasional və irrasional idrak formalarının – K.B.) əlaqəsi pozulduqda insan idrakı yarımçıq, effektsiz, hətta qeyri-mümkün olur» [15, 249-250]. QarıĢıq və mürəkkəb problem kimi görünən irrasional idrak prosesinin daha dəqiq araĢdırılmısı və məsələyə kifayət qədər aydınlıq gətirilməsi üçün, zənnimizcə, təhlil bir neçə istiqamətdə aparılmalıdır: irrasional idrak prosesinin əsasları, onun keçdiyi mərhələlər, istifadə edilən metod və vasitələr və s. Tədqiqat zamanı əhəmiyyətli faktorlardan biri də idrak prosesinin əsas kateqoriyalarının – ağıl, Ģüur və təfəkkürün – irrasional anlamda təhlilidir. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|