K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İrrasional biliyin mənbələri
28 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk Ģüursuz Ģəkildə mövqelər aqnostisizmə, subyektiv və ya obyektiv idealizmə, irrasionalizmə və dinə verilirdi» [106, 47]. Ġrrasional biliyin təhlilində əhəmiyyətli faktlardan biri də onun sonsuz və dialektik xarakterli olmasıdır. Tədqiqatçılardan birinin fikrinə görə, «Hegel ona qədər mövcud olan vasitəsiz bilik nəzəriyyəsinin qeyri- dialektik bir nəzəriyyə olma fikrini tənqid etmiĢdir və vasitəsiz bilikdə vasitəli və vasitəsiz biliklərin vəhdətini görmüĢdür» və bunun əsasında inkiĢaf edən təfəkkürü götürmüĢdür [99]. Bu sözlərin müəllifi ilə razılaĢaraq onu da bildirək ki, Hegeldən fərqli olaraq biz irrasional biliyin sonsuz və dialektik olmasının səbəbini subyektin məhdud (nə qədər geniĢ imkanlara malik olsa da) təfəkküründə deyil, əbədi yaratma qüdrətinə sahib obyektdə – Allah Təalada görürük. Qeyd etdiyimiz kimi, irrasional bilik bilavasitə Allahdan, Yaradandan alınan bilikdir. YaradılıĢ daim davam edən və dəyiĢən bir prosesdir. Məsələn, təsəvvüfdə həqiqətə gedən yolda insanın yaĢadığı hal və məqamlar ona mə‗rifətin müxtəlif qatlarını açır və hər yolun sonu onun baĢlanğıcı olur, yəni bu, daim dəyiĢən və sonu olmayan bir inkiĢafdır. Ġrrasional biliyin verilməsini iĢraqilik (nurlanma) yolu ilə izah edən ġihabəddin Sührəvərdi yazır: «Feyz (nurlanma) əbədidir, fail (nurlandıran) dəyiĢmir və əksilmir və aləm Onun davam etməsi ilə davam edir» [147, 181]. Göründüyü kimi, materiya daxilində fəaliyyət göstərən Ģüur və ağıla sahib subyekt və maddi obyekt arasındakı əlaqənin inikası olan rasional bilikdən fərqli olaraq irrasional bilik daha geniĢ məfhumdur. Belə ki, burada obyekt sonsuz və əhatəedilməz olmaqla yanaĢı, həmçinin maddi aləmə məxsus varlıqların mahiyyətini də özündə ehtiva edir və bu baxımdan, irrasional bilik rasionalı da öz hüdudları arasına almıĢ olur. Ġkinci tərəfdən, irrasional biliyin əldə edilməsində insan həm özünün rasional bacarıqlarından bir tramplin, hazırlıq mərhələsi kimi istifadə etməli, həm də onları kamilləĢdirmək və əsl həqiqətə sahib olmaq üçün özünün ruhi, mənəvi bacarıqlarını ortaya çıxartmalıdır. Yəni rasional və irrasional biliklər paralel Ģəkildə inkiĢaf etdirilməli, biri digərinin kölgəsində saxlanılmamalıdır. Nəhayət, rasional bilik bəlli çərçivə və məlum hüdudlar, zaman-məkan, səbəb-nəticə anlamları daxilində mövcud olduğu halda irrasional bilik sonsuz bir aləmdən daim verilən, hər subyektin özünə xas və bu subyektin fərqli hal və məqamlarına müvafiq kəĢf olunan vasitəsiz biliklərdir. Bu baxımdan o, dialektik və sonsuzdur. Beləliklə, irrasional bilik nədir? Bu suala müxtəlif mövqelərdən belə cavab vermək mümkündür. İrrasional bilik problemi 29 Ġrrasional bilik həm insanın çoxluq arasında öz yerini tutması cəhdi, bütövün bir hissəsi olduğunu təsdiqləməsi, həm də məhz insanın bu çoxluqda xüsusi rola və mahiyyətə malik olması deməkdir. Ġrrasional bilik – hər insanın Mütləq Varlığa imanından və məhəbbətindən doğan bir zərurətdir, yəni o, insanın inandığı, itaət etdiyi və sevdiyi obyekti tanıyıb dərk etmək istəyi onun təfəkkürünün, ruhunun tələbidir. Ġrrasional bilik – maddi və qeyri-maddi, təbii və fövqəltəbii varlıqların gizli, batini həqiqətlərinin insanın Ģüurüstündə inikasıdır. Ġnsanın onu əldə etmə vasitəsini və dinin zəminində formalaĢdığını nəzərə alaraq irrasional bilik – insanın idrak prosesinin mənəvi inkiĢafı və təcrübəsi ilə yoxlanan və insanlıqla təsdiqlənən nəticəsidir. Bilik əldə etmə prosesinin fərdi və gizli olmasını və onun Ali qüvvə tərəfindən bəxĢ edilməsini ön planda tutsaq, irrasional bilik – obyektiv həqiqətin subyektiv inikasıdır deyə bilərik. Nəhayət, irrasional bilik – insanın Mütləq həqiqətin dərki prosesində rasional biliyi tamamlayan və kamilləĢdirən, rasional vasitələrlə rəmzi Ģəkildə ifadə edilən bilik formasıdır. 30 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk İrrasional biliyin mənbələri Qeybi-mütləq sirrini əgərçi pünhan göstərir. AĢikarə kəndüzin vəchi-insan göstərir. Nəsimi Ġnsan əldə etdiyi məlumatı təsdiqləmək, öyrəndiklərinin mahiyyətini, həqiqətini dərk etmək üçün müxtəlif vasitələrlə onun mənbəyinə can atır və ona yaxınlaĢdıqca həqiqətin daha dərin qatları açılır. Mənbəyin bütünlüklə kəĢfi isə Mütləq Həqiqətin dərki deməkdir. Filosof və mütəfəkkirlərin fərqli dünyagörüĢləri, tarix boyu təĢəkkül tapıb müəyyən zaman kəsiyində inkiĢaf edib ya tənəzzülə uğrayan, ya da hələ də mövcudluğunu davam etdirən dini, fəlsəfi, mistik cərəyanlar və təlimlər, müxtəlif sahələri əhatə edən çoxsaylı elmlər həm mənbələrin çoxluğundan, həm də bu mənbələrə gedən yolların rəngarəngliyindən xəbər verir. Məlumdur ki, kiçik mənbələrin kəĢfi daha böyük mənbəyə yol aça bilir. Bu baxımdan, müasir dövrün qloballaĢma ideyalarını, yaxud elmlər arasında yaxınlaĢma, sintezləĢmə hallarını kiçik ölçülərdən daha geniĢ sahələrə keçid adlandırmaq olardı. Təbii ki, bu məsələ ilə bağlı müxtəlif mövqelər mövcuddur və bu, bizim mövzumuz kontekstində verdiyimiz Ģərhdir. Bu da danılmaz faktdır ki, ifadə olunan hər fikir, hər ideya mənbənin həqiqətinin inikası olmur, hətta bəzən tamamilə əks məna daĢıya bilir. Sufi mütəfəkkir Mənsur Həllac (X əsr) yazır: «Küfr və iman isim baxımından fərqlidir, həqiqət baxımından isə onlar arasında fərq yoxdur» [143, 53]. Yəni eyni mənbədən qaynaqlanan sözlər onu söyləyənin dilində fərqli forma alır. YalnıĢlığın mənbədə yox, ifadədə olduğunu anlayanlar həqiqəti öyrənmək üçün formaya deyil, onun məzmununa müraciət edirlər. Digər bir sufi mütəfəkkir Əbu Yəzid Bistami (IX əsr) deyir: «Suyun rəngi qabının rənginə görədir. Su ağ qabda olarsa rəngi ağ, qara qabda olarsa qara, sarı qabda olarsa – sarı, qırmızı qabda – qırmızı və s. olar…» [149, 57]. Deməli, varlıqların və ya hadisələrin məhz bilavasitə mənbəyə istinadən öyrənilən mahiyyəti həqiqətə daha yaxın olur. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|