K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
22 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk olan vahidə çatmaq və sonra da dayanmaqdır» [138, 388]. Deməli, mə‗rifət də ilahi sifətlərin maddi və qeyri-maddi təzahürləri vasitəsilə görülən, dərk edilən vahid həqiqətdir. Göründüyü kimi, həm qnosis, həm də mə‗rifət eyni mahiyyət daĢıyan fərqli terminlərdir. Fərdi və ezoterik xarakterli qnosis və mə‗rifət insanın müəyyən mənəvi inkiĢafının, yəni fövqəlaləmlə ünsiyyətinin, yaĢadığı hal və məqamların nəticəsidir. Hər kəsə deyil, «seçilmiĢlərə», «kamil» və «ruhani»lərə (mənəviyyata üstünlük verənlərə – K.B.) qismət olan qnosis [GeniĢ bax: 122, 37] kimi mə‗rifət də «bütün möminlər arasında həqiqətləri, hal və məqamları ilə Allah Təalanın seçdiyi Ģəxslərə» verilir, yəni irrasional bilik yalnız yüksək Ģüurlu və əxlaqlı insanlara verilir. Burada belə bir əhəmiyyətli fakt da aydınlaĢır: həm qnosis, həm də mə‗rifət Allah tərəfindən verilən bir bilikdir. Bu, irrasional biliyin təməlində iman və sevginin durmasına dəlalət edir. Belə bir sual yarana bilər: niyə məhz sevginin, imanla əlaqəli olan biĢqa bir hissin – qorxunun deyil? Çünki hər iki hissdə itaət olsa da, qorxuda durduğun yerdə artıq hərəkət etməmək, sevgidə isə sevdiyin obyektə doğru can atmaq arzusu böyükdür. Ġrrasional bilik isə subyektin obyektə çatmaq istəyi ilə getdiyi yolda aldığı bilikdir. Qeyd etdiyimiz kimi, həm qnosis, həm də mə‗rifət mənəvi inkiĢaf prosesində verilir və bu, hər ikisinin xarakterini təyin etmiĢ olur. «Qnosisin dörd əsas mövzusu var: yaradılıĢın ruhani (mənəvi) tarixi, insanın həyat Ģəraiti, onun kosmosaqədər drama ilə birləĢmiĢ təbiəti və xilas doktrini. Bu mövzuları qnostik edən onların hər birində olan «biliyin əzəmətli anlarıdır» [122, 21]. Mə‗rifət də özündə Məhəmməd peyğəmbərin (s.) həyat tərzinə uyğunlaĢma, həm öz mahiyyətinin, yaradılıĢının mənasını və bununla da ümumiyyətlə yaradılıĢın həqiqətini dərk etmək, həm bütün var olan və var olacaq yaradılmıĢların həqiqətlərinin mövcud olduğu qeyb aləminə daxil olmaq, həm də Ġnsan adının ucalığına aparan doğru yolu anlamaq kimi mövzuları ehtiva edir. Qnosis və mə‗rifət arasında ümumi cəhətlərdən biri də hər ikisinin səmavi din zəminində yaranması əsas istinad və təsdiq mənbələrinin müqəddəs mətnlərin olmasıdır. Bununla belə, maraqlı bir fakt kimi, göstərək ki, belə biliklərə malik Ģəxslər din xadimləri tərəfindən ciddi təqiblərə məruz qalmıĢ, hətta edam olunmuĢlar. Buna səbəb rəsmi dinin aksiom və ehkam olaraq qəbul etdiyi mövzuların onlar tərəfindən müzakirə obyektinə çevrilməsi olmuĢdur. Göstərilən oxĢarlıqlarla yanaĢı, qnosis və mə‗rifət arasında müəyyən fərqlər də mövcuddur. Hər iki məfhum elmi ədəbiyyatda hüquq İrrasional bilik problemi 23 qazansa da, tədqiqatçıların fikrinə görə, «qnostisizmin təĢəkkül tapması II əsr Aralıq dənizi sahillərinin mədəni və ictimai həyatının atmosferindən irəli gəlmiĢdir, o, zamanın ideyası, rəmzi və dil ənənəsidir – bundan kənarda o, təyin edilə bilməz» [122, 51-52]. Müəllif qnosisi müəyyən Ģərtlərin tələbi ilə yaranmıĢ, məhdud zaman və məkanda təĢəkkül tapmıĢ tarixi bir hadisə kimi təqdim etməklə, zənnimizcə, onu yalnız bir termin olaraq məhdudlaĢdırmıĢdır. Təbii ki, eyni Ģeyi ümumiyyətlə irrasional bilik haqqında demək olmaz. Buna nümunə olaraq orta əsr Qərb filosoflarının görüĢlərində fərqli terminlər altında xatırlanan irrasional bilik anlamlarını göstərmək olar. Qnosisdən fərqli olaraq mə‗rifət ümumiyyətlə Ġslam fəlsəfəsinə, hətta daha geniĢ sahəyə nüfuz edə bilmiĢdir. Bunu təsəvvüf elementlərinin bir çox Ġslam filosofunun dünyagörüĢünə, yaxud Ġslam mədəniyyətinin müxtəlif sahələrinə təsiri ilə izah etmək olar. ĠnkiĢaf prosesindən və fəlsəfə tarixində əhəmiyyətindən çıxıĢ edərək bildirmək olar ki, mə‗rifət zaman və məkan həddini aĢa bilmiĢ və yalnız orta əsrlərə məxsus bir məfhum olmaqdan çıxmıĢdır. Buna səbəb, zənnimiz- cə, onların (mə‗rifətin və qnosisin) istinad mənbələridir. Belə ki, Ġslam sonuncu, digər səmavi dinləri də özündə ehtiva edən ümumbəĢəri bir dindir. Bu baxından, onun əsl mahiyyətini təĢkil edən təsəvvüfün idrak nəzəriyyəsinin əsas prinsipi olan mə‗rifətin də özündən əvvəl mövcud olmuĢ mahiyyətcə eyni, termincə fərqli məfhumları özündə cəmləĢdir- məsi və bu günə qədər öz mövcudluğunu saxlaması mübahisə doğurmur. Mənbələrdən irəli gələn digər fərq qnosis və mə‗rifətin son nəticəsi ilə bağlıdır. Əgər qnosis son məqamda Allahın Özü, Zatı haqqında bilik almaqdırsa, Allahın mə‗rifətinə «yol yoxdur , O, əlçatmazdır». «Qnosisin zirvəsində yaradılanla yaradan arasındakı hədd silinir. Ġsa və dünyanın , Ġsa və qnostikin , Ata və qnostikin , xaliq və məxluqun, xilaskar və xilas edilənin eyniliyi… qnost и́k yolu fərqləndirən cəhətdir» [122, 49]. Eyni zamanda, «yaradılana və dünyaya mənfi münasibət qnostik və ilahinin eyni mahiyyətli olmalarından yaranan əminliklə çulğalaĢır» [122, 51]. Məlum olduğu kimi, Xristianlıqda Tək Allah Müqəddəs Üçlük vasitəsilə təzahür edir ki, onun zirvələrindən biri insandır. Mənəvi inkiĢafının sonunda insan Ġsa Məsihə müvəffəq olarsa, yəni bu zirvəyə çata bilərsə, Allahın özü ilə vəhdətə çatmıĢ olar və o, Ġsa Məsih kimi bəĢərilikdən çıxıb ilahiyə çevrilə bilər. Qnosis insanı həmin vəhdətə çatdıran bilikdir. Qnostiklərdən fərqli olaraq ariflər (mə‗rifət sahibləri) insan və Allahı eyniləĢdirmir və Allahı bütün xəlqi sifətlərdən yüksəkdə bilirlər, Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|