K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Giriş 9 imkan yaradır. Lakin onu da mütləq qeyd etməliyik ki, müxtəlif regi- onlarda eyni problem sinxron Ģəkildə inkiĢaf mərhələsi keçmədiyindən, onlar arasında xronoloji baxımdan sinxron müqayisə aparmaq hər zaman mümkün olmur. Bu səbəbdən məsələnin həllinə, zənnimizcə, yalnız region prizmasından deyil, təfəkkürün, Ģüur formasının özünün inkiĢaf prosesi baxımından yanaĢsaq məsələnin həlli baĢqa istiqamət alar. Belə ki, ön planda region yox, təfəkkürün yaranması və formalaĢması səbəbləri, tarixi dövr, ictimai-siyasi Ģərait, hakim ideologiya və s. faktlar, yəni insan, onun idrak prosesi və bu proses nəticəsində əldə etdikləri durmalıdır. Məsələyə bu cür yanaĢmada S.Xəlilovun bildirdiyi kimi, «hansı ideyanın nə vaxt və kim tərəfindən söylənməsi deyil, ideyanın özü önə çəkilir. Belə olduqda, min il bundan əvvəl söylənmiĢ ideya ilə, yüz il bundan qabaqkı və ya ən müasir ideya eyni qrupa düĢə bilər. Qədimdə irəli sürülmüĢ bir fikir çağdaĢ tədqiqatçı tərəfindən yenidən canlandırılır və müasir fəlsəfi araĢdırmaların strukturuna daxil edlir. Bu zaman tarixilik elə bir önəm daĢımır, belə ki, fəlsəfə tarixi elə fəlsəfənin özü olur» [9, 17-18]. Monoqrafiya iĢinin aktuallığını artıran amillərdən biri də burada ġərq və Qərb düĢüncələri arasında paralellər aparmaqla yanaĢı, ayrıca bir təfəkkür formasının inkiĢaf qanunauyğunluqlarını izləmək və bu inkiĢafın regionlara müvafiq xüsusiyyətlərini araĢdırmaqdır. Problemin məhz orta əsrlər çərçivəsində təqdiminin aktuallığını vurğulayan digər məsələ qeyd olunan dövrdə həm Qərb, həm də ġərq təfəkküründə Renessans hadisəsinin baĢ verməsidir. Təbii ki, bu dirçəliĢ rasional təfəkkürə olduğu kimi, irrasional təfəkkürə də aid olmuĢdur. Bu baxımdan, irrasional idrakın orta əsrlərdə öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əsərin daha böyük hissəsini təĢkil edən üçüncü istiqamət irrasional idrakın iki ən aktual prinsipinin – Tanrı-aləm və nu rvə nurlanmanın Qərb və ġərq mütəfəkkirlərinin fəlsəfi görüĢləri əsasında araĢdırmasını ehtiva edir. Əhatə etdikləri məsələlərin məzmun və xarakterini nəzərə alaraq bildirmək olar ki, bu, Qərb və ġərq mütəfəkkirlərinin ontoloji (Tanrı-aləm münasibəti, yaradılıĢ prosesi, insan varlığı və s.) və qnoseoloji (nurlanma – ilahi biliyin verilməsi kimi, onun xarakteri və s.) görüĢlərində irrasional mövqeyin və ya həmin problemlərin irrasional baxımdan təhlilinin araĢdırılmasıdır. 10 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk Nəhayət, tədqiqat iĢinin regionlararası dialoqun yeni səhifəsi ola bilmək məqsədi də onun aktuallığını artırmıĢ olur. Belə ki, Qərb- ġərq mənəvi mədəniyyətlərinin, fəlsəfi təfəkkürlərinin müqayisəli təhlili, oxĢar və spesifik xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılması, ümumbəĢəri mənəvi dəyərlərin regiona görə deyil, zamana və Ģəraitə, həmçinin istinad etdiyi mənbəyə müvafiq olaraq fərqli forma qazanmasının, prinsipcə isə fərqlənmədiklərinin ayırd edilməsi bu sahədə atılan əhəmiyyətli addım ola bilər. Bir neçə aspektdən aktuallıq kəsb etməsi, geniĢ əhatəli və mürəkkəb mövzu olması baxımından qeyd olunan problem ayrı-ayrı alimlər tərəfindən yalnız müxtəlif istiqamətlərdə öyrənilmiĢdir. Qərb-ġərq problemi elm və mədəniyyətin bir çox sahələrində tədqiqatçıların üz tutduğu mövzudur. Ġstər tarixi və ya bədii, istərsə də iqtisadi və ya siyasi aspektlərdə hər iki region arasında müqayisəli təhlillər aparılmıĢ, gah bənzər inkiĢaf xətləri aranmıĢ, gah da onlar kəskin Ģəkildə qarĢı-qarĢıya qoyulmuĢdur. Problem, təbii ki, fəlsəfi aspektdə də araĢdırılmıĢ və bu sahədə dəyərli fikirlər söylənilmiĢ, əsərlər yazılmıĢdır. Bunların sırasında ilk olaraq Amerika filosofu Anna-Tereza Timiniçkanın redaktorluğu ilə nəĢr edilən, həm özünün və baĢqa Qərb filosoflarının, həm də ġərq alimlərinin tədqiqat əsərlərini cəmləĢdirən «Ġslam fəlsəfəsi və Qərb fenomenologiyası arasında dialoq» (Islamic Philosophy and Occidental Phenomenology in Dialogue) seriyasından «YaranıĢın metamorfozunda ruhun həyəcanları» (The passions of the soul in the metamorphosis of becoming» (Dötrix, 2003) kitabını göstərmək olar [137]. Avropada ġərq və Qərb mədəniyyətlərinin öyrənilməsi istiqamətində əhəmiyyətli rolu olan nəĢrlərin sırasına həmçinin Türkiyədə dərc edilən «Doğu Batı» (ġərq Qərb) jurnalını [33] əlavə etmək mümkündür. Bu görülən böyük miqyaslı iĢlər sırasında azərbaycanlı alimlərin də əməyi az deyil. Azərbaycanda ilk dəfə Qərb-ġərq problemi sistematik Ģəkildə XX əsrin sonlarında görkəmli ĢərqĢünas alim Aida Ġmanquliyeva tərəfindən öyrənilməyə baĢlanmıĢ və bir sıra dəyərli əsərlər yazılmıĢdır. Bunlardan «Qələmin assosiasiyası» və Mixail Nuayme» («Assoüiaüiə pera» i Mixail Nuayme. Moskva, 1975), «Cübran Xəlil Cübran» (Bakı, 1975) və «Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri» (XX əsrin əvvəllərində ġərq və Qərb ədəbiyyatlarının qarĢılıqlı əlaqəsi probleminə dair) (Bakı, 1991) [13; 91; 92]. Giriş 11 Fəlsəfi aspektdə Qərb-ġərq problemi ilk dəfə XX əsrin sonlarında tanınmıĢ fəlsəfə tarixçisi Zümrüd Quluzadə tərəfindən «XIII-XVI əsrlər ġərq fəlsəfəsinin inkiĢaf qanunauyğunluqları və Qərb-ġərq problemi» (Bakı, 1983) [102] əsərində araĢdırılmağa baĢlanmıĢdır. Hazırda mövzu ilə bağlı bir çox sanballı əsərlər yazılmıĢdır ki, bunlardan Anar Əzimovun «ĠĢraqilik və müasir Qərb fəlsəfəsinin genezisi» (Bakı, 2003) [72], Səlahəddin Xəlilovun «ġərq və Qərb. ÜmumbəĢəri ideala doğru». Fəlsəfi etüdlər (Bakı, 2004) [11], Həsən Hüseynov və Tofiq Bəhərçinin «Qərb-ġərq münasibətləri xristian və islam təfəkkürü baxımından» (Bakı, 2005) [8] kitablarını xüsusi qeyd olunmalıdır. Kitablarla yanaĢı Respublikada sivilizasiyalararası əlaqələri geniĢləndirmək məqsədi ilə müəyyən nəĢrlər də vardır ki, bunlardan «Ġpək yolu» (Bakı, baĢ redaktor S.Xəlilov) və «Qərb və ġərq: sivilizasiyaların dialoqu» (Bakı, baĢ redaktor Y.Rüstəmov) elmi- nəzəri jurnalların adları xüsusilə çəkilməlidir. Ġrrasional idrak da ayrılıqda geniĢ tədqiq olunan və haqqında saysız əsərlər yazılan mövzulardan hesab edilə bilər. Məsələ burasındadır ki, müasir dövrün ictimai-siyasi Ģəraitindən doğan bir tələblə və ya ümumiyyətlə dövrün xaosundan dincəlmək istəyilə tədqiqatçılar və ya sıravi Ģəxslər bu problemə daha çox müraciət etməyə baĢlamıĢlar. Buraya mistik, ezoterik biliklə yanaĢı, ayrı-ayrı dini-mistik təlim və cərəyanlara həsr edilmiĢ əsərləri də aid etmək olar, yəni həm filosoflar, həm də tədqiqatçılar bu və ya digər dərəcədə irrasional bilik və idrak problemlərinə toxunmuĢ, onun müxtəlif tərəflərini öyrənmiĢlər. Azərbaycanlı alimlər irrasional idraka ayrıca əsər həsr etməsələr də, müxtəlif tədqiqatlar çərçivəsində problemin ayrı-ayrı aspektlərini araĢdırmıĢlar. Bunlardan Z.Quluzadənin «XIII-XVI əsrlər ġərq fəlsəfəsinin inkiĢaf qanunauyğunluqları və Qərb-ġərq problemi» (Bakı, 1983) kitabında «Rasionalizm və irrasionalizmin mübarizəsi və çulğalaĢması» (səh. 91-116), Ə.Məmmədovun «Dialektik idrak və ümumelmi tədqiqat metodları» (Bakı, 1997) kitabında «Ġdrakda rasional və qeyri-rasional əməliyyatlar və onların metodoloji rolu» (səh. 240-260), Ə.Abasovun «Ġdrakın tarixi, nəzəriyyəsi və metodologiyası» (Bakı, 2001) kitabında «Nə üçün mistika?» (səh. 234-245) paraqraflarını göstərmək olar. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|