K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
54 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk Bir sıra dahilərin həyat təcrübəsindən də belə məlum olur ki, öz biliklərini, informasiya bazalarını daim zənginləĢdirən belə Ģəxsiyyətlər sonradan bu bilikləri öz mənəvi təcrübələrində «süzgəcdən keçirirlər», yeni bir ideya, kəĢf etmək üçün Ģüurlarının üst qatını oyadır və məhz bu yeni Ģüur forması ilə nə isə dərk etməyə çalıĢırlar. «Dahilərin strategiyası»nı tədqiq edən R.Dilts yazır: «Nikola Tesla özünün vizuallaĢdırma bacarıqlarını inkiĢaf etdirirdi ki, artıq biliklərinə malik olduğu «kiçik aləmin hüdudlarından kənara ekskursiya etsin». Fizikanı öyrənməsinin səbəbi haqqında EynĢteyn yazır: «Mən Allahın düĢüncələrini bilmək istəyirəm, qalan Ģeylər xırdalıqdır» [87, 362]. 4. Ġrrasional bilik insanın Ģüurüstü ilə dərk edilir və «belə bir idrak sezmə (Ģüurüstü) idrakdır, nurlanmaya aid əsaslı bir təcrübədir» [64, 2]. Deməli, Ģüurüstü və mənəvi təcrübə qarĢılıqlı surətdə əlaqəlidir və bir-birini təkmilləĢdirir. C.Sunar yazır: «Ruhaniyyətin məlum və xüsusi bir növü olan mistisizm: 1) bir yandan vaqe, bir yandan təcrübə tipidir; 2) bir yandan idrak yolu və bir yandan Ģüur halıdır. Lakin mistisizm daha çox ikinci xarakteristikası ilə tanınmıĢ və yayılmıĢdır» [64, 3], yəni mistisizm həm yaĢayıĢ tərzi, həm bilik alma vasitəsi, həm də Ģüur formasıdır. Lakin burada belə bir sual yaranır: mistik Ģüur və Ģüurüstü eyni məfhumdurmu? Xeyr. Əvvəla, bunun izahı müəyyən mənada mistik və irrasional biliklərin müqayisəsində verilmiĢdir. Ġkincisi, qeyd etdiyimiz kimi, Ģüurüstünün formalaĢması ilk mərhələdə rasional bilikdən keçir, mistik Ģüurda isə heç bir rasionallıqdan söz gedə bilməz, yəni mistik Ģüur Ģüurüstünün bir növüdür desək daha doğru olar. 5. ġüurüstü insanın Ģüur səviyyəsindən asılıdır. «Mistik dünyagörüĢünə xas olan mövqe, zənnimizcə, Ģəxsiyyətin psixi fəaliyyət mədəniyyətini təĢkil edən (təəssürat, təfəkkür, yaddaĢ, təxəyyül və s. mə- dəniyyəti) bütün psixi funksiyaların bölünməz bütövlüyünün etirafından ibarətdir» [69, 240]. Əgər hansısa bir qəbilə baĢçısının, yaxud Ģamanın mistik təcrübəsi ilə səmavi din zəminində yaranmıĢ mistik təcrübəni müqayisə etsək fərqin Ģüurun ilk səviyyəsindən irəli gəldiyini görərik. Plotin yazır: «Bütün ruhlar hər Ģeyi ehtiva edən olsalar da, hər ruhun səviyyəsi onun əsas aspektinə müvafiqdir – bir ruh bitmiĢ fəaliyyətində Tam olur, digəri – biliklərində, bir baĢqası –istəklərində, yəni ruhun səviyyəsi onun can atdığı və olmaq istədiyi Ģeyə vasitəçi olan aydın oriyentasiyaya uyğundur. Ruhlar reallaĢmanın və kamilliyin müxtəlif səviyyələrinə çatırlar, baĢqa cür ola da bilməz» [113, 242]. Belə məlum olur ki, irrasional bilik müəyyən rasional bilik bazasına malik və buna müvafiq mənəvi yol keçmiĢ insana bəxĢ edilir və İrrasional idrak fenomeni 55 bu səbəbdən belə hesab edilir ki, «…misteriyalar əvvəlki idrakın qırıqlarını özündə ehtiva edir». Məntiqi olaraq, daha yüksək səviyyəli Ģüur sahibinin Ģüurüstü də yüksək olur və buna müvafiq olaraq dərk etdiyi həqiqət də daha geniĢ miqyaslı, hətta ümumbəĢəri ola bilər. 6. Ġnsan sosial varlıq olduğundan onun dərk etdiyi hər hansı bir irrasional bilik reallıqda bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapmalı olur. Bu, gözəl poeziya nümunəsi, musiqi, əsrarəngiz tablo, yaxud bir fizika qanunu, cihaz da ola bilər. Bu baxımdan, irrasional idrakın inkiĢaf prosesi və son nəticəsi dövrün hakim ideologiyası, ictimai-siyasi vəziyyəti ilə bilavasitə bağlıdır. Lakin nəzərə alsaq ki, irrasional idrak rasionaldan sonra gəlir və yalnız bəzi insanlar buna qadirdir, onda həmin Ģəxslərin öz dövrlərində ciddi tənqid, hətta təqiblərə məruz qalmaqlarının səbəbi aydın olar. A.ġopenhauerin fikrinə görə, «bütün böyük yeni ideyalar 3 mərhələdən keçir. Birinci – ələ salma, ikinci – güclü müqavimət (bu mərhələdə bir çoxları edam olunmuĢlar – K.B.), nəhayət, onlar həmiĢə «hər kəsə bəlli» olan bir Ģey kimi qəbul edilir» [87, 368]. 7. Ġdrak prosesinin bir mərhələsi kimi irrasional idrakın da əsas məqsədi Mütləq Həqiqəti dərk etməkdir. M. Ġqbal bildirir ki, «mistik təcrübənin doğrudan və vasitəsiz olmasındakı anlam sadəcə digər Ģeylər kimi Allahı da bilməyimizdir» [41, 37]. Bu fikirə qısa bir əlavə edərək qeyd edək ki, dövrə görə Mütləq anlam gah Allah, gah təbiət, gah da hər hansı bir qüvvə olmuĢdur. Mütləq Həqiqətə gedən yol nisbi həqiqətlərdən keçir. Ġnsan hisslərinin, məntiqi istidlallarının verdiyi nəticələrin nisbi olduğunu anlayıb bunların fövqünə qalxmağa, Mütləqin yeni qatlarını açmağa çalıĢır. Miflər və əfsanələrə görə, bu, bəĢəriyyət tarixinin əvvəlində də belə olub, elmin, texnikanın öz inkiĢaf zirvəsində olduğu bu gün də. 8. Ġrrasional idrak nə sırf dini, nə də fəlsəfi problem deyil. Fəlsəfə tarixində rasional idraka üstünlük verib ona istinad etmiĢ bir çox teoloq, dini cərəyanlar və ya dünyagörüĢünü irrasionallıq üzərində qurmuĢ bir çox filosof məlumdur. Hegel yazır: «Fəlsəfə və dinin mövzusu həqiqətdir, daha dəqiq desək, sözün ən ali mənasındakı həqiqət, - yəni o mənada ki, Allah, yalnız O, həqiqətdir. Sonra hər ikisi sonlu Ģeylərin sahəsi ilə, təbiətlə, insan ruhu ilə, onların bir-birinə və öz həqiqətləri kimi Allaha münasibəti ilə məĢğul olurlar» [83, 84]. Yəni irrasional təfəkkür insanın idrak prosesində əhəmiyyətli yer tutur. Bu səbəbdən onun kateqoriya və prinsipləri həm din, həm də fəlsəfə sahəsinə aiddir. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|