KəRĠm ağa fateh
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KƏRĠM AĞA FATEH ġƏKĠ XANLARININ MÜXTƏSƏR TARĠXĠ
5
Yuxarıda göstərilən dəlillər əsərin müəllifinin Kərim ağa Şəkixanov Fateh olduğunu və yüz ildən bəri əsərin müəllifi sayılan Hacı Əbdüllətif əfəndinin əsərlə heç bir əlaqəsi olmadığını sübut edir. 4
Fatehin yazdığı bu tarixcə XIX əsrdə Azərbaycanın ayrı-ayrı rayonları haqqında yazılmış həcm etibarilə kiçik, lakin olduqca qiymətli tarixi oçerklərdən biridir. Bu əsər Şəkinin XVIII-XIX əsrlər siyasi tarixinə aid ilk mənbələrdən biridir. Nuxanın qədim dövrünə aid olan hissə rəvayət və əfsanəyə əsaslandığı halda, əsərin digər hissələrində XVIII əsrin ikinci yarısı və XIX əsrin birinci rübündə Şəkidə baş verən tarixi hadisələr haqqında çox maraqlı və Şəki xanlığı tarixini tədqiq edənlər üçün olduqca qiymətli məlumatlar vardır. Şəkinin, Hacı Çələbi nəslindən son xanının oglu olan Kərim ağa bütün siyasi hadisələrin şahidi olaraq, sarayda gedən mübarizə və fitnəkarlıqların iç üzünü bilirdi. Bu hadisələrdə həyati mənafei və onlarla yaxından əlaqədar olduğuna baxmayaraq, müəllif saray devrilişlərini, xanlıq üstə gedən qanlı mübarizələri, hətta atasının öz qardaşı tərəfindən kor edildiyini tarixçiyə xas olan soyuqqanlıqla və qərəzsiz bir şəkildə təsvir etmişdir. Bu əsərin tarixi əhəmiyyətindən başqa, filoloji əhəmiyyəti də vardır. “Şəki xanları və onların nəsilləri” əsəri ilk dəfə 1930-cu ildə Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitunun tarix-etnoqrafiya şöbəsi tərəfindən nəşr edilmişdir. Həmin nəşrin əsasını məşhur məxəzşünasımız S.Mümtazın tapdığı əlyazması təşkil edirdi. S.Mümtaz kitabın müqəddiməsində əlyazması və onun müəllifi haqqında belə məlumat vermişdir: “1909-cu ildə Şəkidə, şəkili Hacı Yəqub əfəndi Əfəndizadənin kitabxanasında əldə etdiyim bu tarixcə gələcəkdə yazılacaq Azərbaycan tarixinin Şəki qismi üçün mühüm bir vəsiqə və dəyərli bir material ola biləcəkdir. Müsənnifi haqqında isə istər Hacı Yəqub əfəndinin, istər Calutlu Molla Abbasın verdikləri məlumat bir-birlərinə uyğun və mütabiqdir. Onlarca bu tarixcənin müsənnifi Seyid Hacı Əbdülhəmid əfəndidir ki, hicri 1210-cu (1795 – 96) ildə Şəki şəhərində anadan olaraq, İmam Hacı Məhəmməd əfəndi ilə müdərris Hacı Abdulla əfəndilərdən də zamanının elmini təhsil etmişdir. Təhsilini bitirdikdən bir az sonra bir ara səyahətə çıxmış, Məkkə, Mədinə, Misir, Qahirə, İsgəndəriyyə, Şam, İstambul, Trabzon şəhərlərini gəzərək, Tiflisə gəlmişdir. Nəhayət, bir müddət Qazax, Gəncə şəhərlərində yaşadığı kimi, iki il də Şamaxı şəhərində sakin olmuşdur. Seyidlərin nəcabətləri təhqiq olunan komisyonunda da birinci calis təyin olunmaqla bərabər qırx ildən də artıq şəriət
4 Bax: Сегаль. «Елизаветпольская губерния». Тифлис, 1902, səh. 11; B. II. Левиагов. «Очерки из истории Азербайджана в XYIII веке», Bakı, Azərbaycan SSR EA Nəşriyyatı, 1948. Səh 7; A.B.Şükürzade. Об авторстве «Истории Шекинских ханов» Bakı Azərbaycan SSr EA-nın “Məruzələri”, 1951. N 1, səh. 43-45.
6
məhkəməsində yenə birinci calislik vəzifəsini ifa ilə o məhkəməni idarə etmişdir. Bu xidmətlərinə çar hökümətindən mükafat olaraq üç qızıl saat, bir qızıl ənfiyədən, bir cəvahirli qızıl üzük və ildə də iki yüz manat məvacib ilə təltif edilmişdir. Seyid Hacı Əbdülhəmid əfəndinin tərcümeyi-halı ilə yazdığı tarixçəsi də bir-birləri ilə rabitəli və əlaqədardır. Müsənnif adi bir əfəndi və məruf bir ruhani olmaqdan həzz almamış və ona görə də səyahətləri ilə özünü narahat edərək, istirahətini də pozmağa cürət etmiş və mövzui-bəhsimiz olan bu tarixcəni də yaman-yaxşı yaza bilmişdir”... Şübhəsiz ki, nəşr etdiyimiz bu əsərlər bir sıra başqa mənbələrlə birlikdə Azərbaycan tarixini daha dərindən tədqiq etməyə kömək edəcəkdir.
Kərim ağa Fatehin əsərini 1997-ci ildə Məmməd Adilov “Şəki xanlarının əslü nəcabəti haqqında” şərti adı ilə “Tarix” qəzetində (N 18) çap etdirmişdir. Mətnlər arasında müəyyən nüsxə və oxu fərqləri vardır. Redaksiyadan
7
8
ġƏKĠ XANLARININ MÜXTƏSƏR TARĠXĠ Noxuda bir keşiş varmış, amma nə tarixdə olduğu məlum deyildir, adına Qara keşiş deyərlərmiş. Noxuda böyük imiş. Və bir keşiş də Kiş kəndində böyük imiş. Qara keşiş Kişdəki keşişin qızını oğluna istər ki ala. Kişdəki keşiş deyər ki, mənim qızım ağ su ilə pərvəriş tapıbdır, qara su olan yerə qızımı vermərəm. Sonra Qara keşiş deyər ki, Kiş çayından bir arx mən də evimin yanına gətirərəm. Kişdəki keşiş deyər ki, suyu gətir, sonra qızımı oğluna verim. Qara keşiş bu sudan bir arx gətirər. Sonra (Kişdəki keşiş) qızını bunun oğluna verər. Və Qara keşişin oğlunun adı Candardır. Candar bir neçə vaxtdan sonra müsəlman olub, adına Əlican deyibdirlər və Əlicanın oğlu Qutul xandır. Qutul xanı İran padşahının biri Şəkidə xan edibdir. Qutul xanın oğlunun adı Şəki xandır. Və Şəki xanın oğlunun adı Həsən Sultandır. Amma Həsən Sultanın qəziyyəsini “Aləm-ara” adlı bir tarix kitabı var, o kitabda belə yazıbdır ki, Həsən Sultan (ali) - Səfəviyyə şahı Şah İsmayıla qulluq edərdi. Gürcü valisinin gücü və qüdrəti çox idi. Amma şaha qulluq eləmək səbəbi ilə Həsən Sultana gücü çatmazdı. Şah İsmayıl ölən ildə Gürcüstan valisi Levond xan qoşun götürüb gəlib və Həsən Sultan da qoşun ilə onun qabağına gedib, dava elədilər. Davada Həsən Sultan öldü. Sonra Şəki vilayətinin böyükləri Həsən Sultanın oğlu Dərviş Məhəmməd xanı özlərinə hakim elədilər. Və Şah İsmayıl öləndən sonra oğlu Şah Təhmasib İranda şah oldu. Dərviş Məhəmməd xan atası kimi şaha qulluq eləmədi. Şirvan vilayətinə şahın qoşunu gəlib dava edəndə, Dərviş Məhəmməd xan da qoşun götürüb gedib Şirvanda Qızılbaş qoşununa şəbxun edibdirmiş. Bu qəziyyəni də Şah Təhmasibə Şirvandakı qoşun böyükləri məlum elədi. Şah Təhmasib, tarixi-islamiyyə doqquz yüz əlli səkkizdə olanda, qoşun ilə gedib, Ərəş mahalına düşdü. Şah Ərəşə gələndə bu ətrafda olan hakimlər ehtiyat elədilər. Levond xan valiyi-Gürcüstan Ərəşdə şahın qulluğuna gəlib,itaət elədi və şah ona xələt verdi və nəvaziş elədi. Şah, Dərviş Məhəmməd xana fərman göndərdi ki, gəl sən də qulluq elə; özünü xarab eləmə, padşahın sənə şəfəqqəti çox olar. Dərviş Məhəmməd xan və Şəkinin böyükləri yerlərinin möhkəmliyinə məğrur olub, qəbul eləmədilər. Şəki vilayətinin sərkərdələri, bəzisi Kiş qalasını bərkidib onda durdular və Dərviş Məhəmməd xan özü bir para böyüklərlə Gələsən-görəsən qalasına getdilər. Gələsən-görəsən qalası çox hündür və bərk olmasına görə onu heç kimsə ala bilməmişdi. Və bir para adamlarda Əbruz (Elbrus) dağı ki, Qafqazdır, onun ətəklərində sığnaq elədilər. Şah Təhmasib bu işdən çox acıqlanıb, qızılbaş xanlarının bir parasın Kiş qalasına almağa müqərrər buyurdu. Və bir para xanları Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|