Kirish I bob. Nazariy ma’lumotlar
Bitiruv malakaviy shining maqsad va vazifalari
Yüklə 184,44 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II. Nazariy ma’lumotlar
- II.1 Oy haqida umumiy ma’lumotlar
| Bitiruv malakaviy shining maqsad va vazifalari:
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi Yer va Oyning Quyosh atrofidagi harakati haqida toʻliq ma’lumot olish va mavzuni oʻqitishga mos yangi pedagigik va axborot texnologiyalarini qoʻllash. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi bitiruv malakaviy ishini yoritib berish uchun PhET Interactive Simulations dasturidan foydalanishni va mavzuga mos pedagogic texnologiyalarni qoʻllashni oʻrganish. 6
II. Nazariy ma’lumotlar Bu bobda mazkur bitiruv malakaviy ishining mavzusi togʻrisidagi nazariy ma’lumotlar keltirib oʻtiladi. Xususan, Oy haqida umumiy ma’lumotlar, Yer haqida umumiy ma’lumotlar, Yer va Oyning paydo boʻlishi, Yer va Oyning Quyosh atrofidagi harakati haqida ma’lumotlar shular jumlasidandir. Undan tashqari Kepler qonunlari haqida, sayyoralarning Quyosh atrofida aylanishi haqida uchta qonuniyat, formulalar keltirib oʻtiladi. Yer va Oyning Quyosh atrofida harakati natijasida vujudga keladigan Quyosh va Oy tutulishlari haqida atroflicha ma’lumotlar berib oʻtiladi. II.1 Oy haqida umumiy ma’lumotlar Yerga eng yaqin osmon jismi Oy boʻlib, u sayyoramizning tabiiy yoʻldoshidir (1- rasm). Oyning Yer atrofidagi orbitasi barcha sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish orbitasi kabi ellips. Shu tufayli Oyning Yerdan uzoqligi biroz oʻzgarib turadi. U Yerga eng yaqin kelganda 363400 kilometr, eng uzoqlashganda (apogeyda) esa 405400 kilometr masofada boʻladi. Oyning diametri 3476 kilometr boʻlib, uning hajmi Yer hajmining yuzdan ikki qismini tashkil qiladi. Oy massasi Yer massasidan 81 marta kamdir. Oy sirtida tortish kuchi Yerdagidan 6 marta kam. Uning sirtida erkin tushish tezlanishi 1,63 m/s 2 . Oyning oʻrtacha zichligi 3,3 g /sm 3 , ya’ni Yernikidan 1,5 marta kam. Kunduzi 7
esa -150 °C ni tashkil qiladi. Oyga tushgan kosmonavt, birinchi navbatda, oʻzini juda yengil his etadi. Bu Oy tortish kuchining kamligi- dandir. Kosmonavt oʻz skafandri bilan Yerda 90 kilogramm boʻlsa, Oyda atigi 15 kilogramm boʻlib qoladi. Shuningdek, Oyda kuzatuvchi Yerda koʻnikkan koʻp hodisalardan farqli ajoyibotlarning guvohi boʻladi. Avvalo, Quyosh chiqishidan oldin, Yerda kuzatiladigan chiroyli alvonrang shafaq Oyda kuzatilmaydi. Quyosh kutilmaganda birdan ufq ostidan koʻtarila boshlaydi. Quyoshning ufqdan koʻtarilishi Yerdagidek juda shoshilinch boʻlmasdan, butunlay chiqishigacha bir soatcha vaqt ketadi. Qizigʻi yana shundaki, Quyosh koʻtarila boshlashi bilan osmonda yulduzlar yoʻqolmaydi. Tim qorongʻi osmonda Quyosh bilan birga, butun kun boʻyi yorugʻ yulduzlar ham porlab turaveradi. Quyosh atrofida qizilrangda va tish shaklli halqa - uning atmosferasi (toji) koʻrinadi. Quyosh oʻzining «toji» bilan birgalikda, oddiy koʻzga koʻrinadigan Quyoshdan bir necha marta katta holda koʻzga tashlanadi. Oy osmonida yulduzlar, Quyosh tojining koʻrinishi va shafaqning koʻrinmasligining sababi, Oy sirtida atmosferaning yoʻqligidandir, Quyosh chiqqandan soʻng to tush boʻlguncha 7 kun 9 soat vaqt ketadi. Garchi bu vaqtda temperatura ancha koʻtarilib qolgan boʻlsada, Oyda «salqin» joyni topish qiyin emas. Buning uchun kraterlar atrofini oʻrovchi togʻlar, tepaliklar soyasi jonga oro kiradi. Bu soyalarda yetarlicha salqin bolishining sababi issiqni tashuvchi havo molekulalarining yoʻqligidir. Shu tufayli Quyosh nurlari bevosita tushmayotgan joylarda tunning sovugʻi uzoq vaqt saqlanib qoladi. Oyga birgalashib sayohatga chiqqan kishi sherigini chaqirib ovora boʻlmasligi kerak. Chunki u hech qanday ovozni eshitmaydi. Tovush toʻlqinlarini tashuvchi muhit ham havo molekulalari boʻlib, Oyda u molekulalar yoʻq. Buning uchun maxsus radioperedatchiklardan foydalanishga toʻgʻri keladi. Oy osmonining chiroyli hodisalaridan yana biri - sayyoramiz Yerning koʻrinishidir (2- rasm). Oy osmonida Yer chiroyli, koʻkimtir shar shaklida, 8
yarmidan koʻpi oq bulutlar hosil qilgan dogʻlardan iborat boʻladi. Yer qit’alari biroz yorishib, okeanlardan rangi bilan farq qilib turadi. Qalin Yer atmosferasi ularni alohida-alohida koʻrishga imkon bermaydi. Yer ham osmonda Oy kabi turli fazalarda koʻrinadi. Bu holat, uning Quyoshga nisbatan Oyning qaysi tomonida turganiga bogʻliq boʻladi. Yer oʻzining «toʻlinyer» fazasida boʻlganda, Oy sirtini toʻlinoy Yerni yoritgandagidan 40 martacha ravshanroq yoritadi. Oy osmonda «toʻlinyer» kuzatiladigan payt Yerdan qaraganda, Oyning yangioy boʻlgan vaqtiga toʻgʻri keladi. Shuningdek, osmondagi Yer shari atrofida konsentrik halqalar shaklida toʻq qizil, sariq, koʻk va hokazo ranglardan iborat chiroyli kamalak kuzatiladi. Agar kosmonavt Oy tutilayotgan paytda Oy sathida boʻlsa, u Quyosh tutilishini kuzatadi, ya’ni Quyoshni Yer bekitayotgan boʻladi va bu tutilishining toʻla fazasi Yerdagidek bir necha minutgina davom etmay, rosa 1,5 soatga choʻziladi. 9
yulduziga (alfasiga) toʻgʻri kelsa, Oy uchun qutb — Ajdarho yulduz turkumining omega yulduziga toʻgʻri keladi va shu boisdan Oydagi kuzatuvchi uchun barcha yulduzlar shu yulduz atrofida aylanma harakatlanayotgandek tuyuladi Oyda adashgan kishining ham ahvoli ancha mushkul boʻladi. Oyning magnit maydoni yoʻqligi tufavli u yerda kompasdan foydalanishning iloji yoʻq. Oyda faqat osmondagi yulduzlar vositasidagina ufqning turli yoʻnalishlarini aniqlash mumkin boʻladi. Tunda iz qoldirib uchadigan yuzlab «uchar yulduzlar» ham u yerda koʻrinmavdi. Yerda «uchar yulduz»larning kuzatilishi, osmonning bu «daydi» zarrachalarining Yerga tushishida atmosferada choʻgʻlanib iz qoldirishidandir. Oyda atmosfera yoʻqligi esa, har qanday kattalikdagi toshni ham Oy sirtiga bemalol qizimay tushishini ta'minlaydi. Oy relvefming asosiy qismini kraterlar tashkil etadi. Biroq shu bilan birga u yerda Yernikiga oʻxshash obvektlar ham koʻplab topiladi. Oyda ham pasttekisliklar, tepalikla, togʻlar bor (3- rasm). Bu obvektlami birinchi marta italyan olimi G.Galilev 1610- yilda oʻzi yasagan teleskopdan Ovni kuzatib topgan. U pasttekisliklarga «dengizlar» deb nom bergan. «Dengizlar» degan nom shartli ravishda hozirgacha qollanilsada, aslida u yerlarda suvdan asar ham voʻq. Oy sirtida ham Yerdagi kabi vulqon otilish hodisalari boʻlib turishini 1958-yili rus olimi N.A. Kozirev aniqladi. Oʻsha yili olim Alfons krateridan. gaz otilishini Qrim observatoriyasida teleskopda kuzatdi. Oydagi togʻlardan eng yiriklari Alp, Apennin va Kavkaz togʻlari deb nomlangan. Togʻlarning balandligi ba'zan 9 kilometrgacha yetadi. Shuningdek, Oyda halqali togʻlar koʻplab uchraydi. Sirk deb ataluvchi yirik halqali togʻlardan Klaviy va Shikkardlaming diametrlari 200 kilometrgacha boradi. Yerdagi togʻlardan farqli oʻlaroq. Oy togʻlari koʻproq tik chiqqan boʻladi. Oy orqa tomonining relyefi birinchi marta 1959-yili uchirgan «Luna-З» avtomatik stansiyasi olgan rasmlardan ma’lum boili va Oyning toʻla globusini 10
relyefidan biroz farq qilib, pasttekisliklar kamroq kuzatiladi. Keyingi 15 yil davomida Oyni kosmik apparatlar yordamida oʻrganish, Oy «jamoli»ni yaqindan koʻrishga imkon berdi. Kosmik apparatlardan «Luna-16», «Luna-20» va «Luna-24» Oy tuprogʻidan namunalar keltirdi. «Luna-17» va «Luna-21» Oyga eksperimental laboratoriyalar ,«Lunoxod-1» va «Lunoxod-2»ni eltdi. Bu laboratoriyalar Oyda bir necha oʻn kilometrlik masofani oʻtib, uning relyefi, tuprogʻining tarkibi, seysmik va vulqon hodisalarni, kosmik nurlarni hamda shu kabi koʻplab hodisalarni uzoq vaqt davomida oʻrganib, qoʻshnimizning millionlab yillar davomida saqlagan sirlarini «fosh» qildi. Oydan keltirilgan tuproq namunalarining tahlili Oy tuprogʻi asosan toʻrt xil jinslardan, ya’ni mayda donador gʻovak jinslardan, yirik donador jinslardan, «brekchiya» deyiluvchi minerallar siniqlaridan va regolit (mayda zarrachalar va chang)dan tashkil topganini koʻrsatdi. Bulardan birinchi uch xili kimyoviy 11
iboratligi aniqlandi va u Oy materiklari uchun xarakterli jins degan xulosaga kelindi. 1969- yilning iyun oyida AQSH ning «Apollon-11 » kosmik apparatida ikki astronavt - Armstrong va Oldrin Oyga qoʻndilar. Oy ustida uzoq sayr qilib, Yerga Oy sirti toshlari, tuprogʻi, kristallaridan iborat qimmatbaho «suvenirlar» bilan qaytdilar. XX asrning 60—7 0 - yillarida «Apollon»lar jami boʻlib Oyga 12 astronavtni muvaffaqiyatli qoʻndirib, Yer yoʻldoshining relyefi, fizik tabiatiga tegishli qimmatli ma’lumotlarni qoʻlga kiritdilar. Oy haqida maktab darsliklarida, astronomiya kurslari orqali bir qancha ma’lumotlarga ega boʻlganmiz. Lekin Oy haqida biz bilmagan bir qancha ma’lumotlar ham bor. Ularning bir nechtasini quyidakeltirib oʻtamiz: 1. Kechasi ham huddi kunduz kunday yorugʻ boʻlishi uchun 300 mingga yaqin Oy kerak boʻlar ekan, shulardan 206 ming 264 tasi toʻlinoy davrida boʻlishi shart. 2. Odamlar doimo Oyning faqat bir tomoninigina koʻradilar. Yerning tortishish maydoni Oyning oʻz oʻqi atrofida aylanishini sekinlashtiradi, shuning uchun ham 12
teng.
Yerning tortishish kuchi Oyning poʻstlogʻi yupqaroq tomoni bizga qarab qolishiga sababchidir. 4. Yer sayyoramizda oʻsayotgan 400 tadan ortiq daraxtlar Oydan keltirilgan. Bu daraxtlarning urugʻlari “Apollon 14” ekipaji tomonidan 1971 yilda olib kelingan edi. Bu ekipaj oʻshanda Oyning orbitasida boʻlib, Yerga qaytgan edi. 5. Oyda ham suv bor. Yer yoʻldoshida atmosfera qobigʻi yoʻq, biroq kraterlar hamda Oy tuprogʻining ostida muzga aylangan suv bor. 6. Oy aslida dumaloq shar koʻrinishida emas. U Yening tortishish kuchi sababli tuxumsimondir. Undan tashqari uning ogʻirlik markazi koinot ob’yektining oʻrtasida emas, undan taxminan 2 km chetroqda joylashgan. 7. Yer yoʻldoshi boʻlmish Oyda ham silkinish boʻlib turadi. Bu Yerning gravitatsiyasi sababli sodir boʻladi. Silkinishlarning epitsentri Oy yuzasidan bir necha km ichkarida joylashgan. 8. Oyda raqsga tushuvchi chang mavjud. U Oyning sathida uchib yuradi, shuning uchun ham raqsga tushuvchi, deb ataladi. Gʻubor zarralari elektromagnit kuchlar tufayli tepaga koʻtariladi. 9. Oy borgan sari Yerdan uzoqlashib bormoqda. Dastavval Oy Yerdan 22 000 km uzoqlikda joylashgan edi, hozirda esa ularning oraliqlaridagi masofa 400 000 km ni tashkil etadi. 10. Insonlar Oyga qadam bosmaganlariga 40 yildan ortiq vaqt oʻtdi. Shunga qaramasdan, NASA “Ares I” va “Ares V” nomli yangi raketalar ustida ish olib bormoqda. Bu raketalar Oyga qimmatli yukni olib borib, ortga qaytishlari moʻljallangan. Yerning tabiiy yoʻldoshi haqida mana shunga oʻxshash koʻplab qiziqarli, biz bilmagan ma’lumotlar mavjud. |