6
Göst
ərici
D
ərəcələr üzrə məhdudiyyət normaları
Əla
I
II
III
IV
V
Yum
şaq buğda
Buğdanın tərkibində olan
x
əmirə yapışqanlıq xassəsi
ver
ən zülali maddənin kütlə
payı, faizi, az olmayaraq
36,0
32,0
28,0
23,0
18,0
m
əhdu-
diyy
ətsiz
Buğdanın tərkibində olan
x
əmirə yapışqanlıq xassəsi
ver
ən zülali maddənin
keyfiyy
əti, qrupu, az
olmayaraq
I
I
I
II
II
-
B
ərk buğda
Buğdanın
tərkibində olan
x
əmirə yapışqanlıq xassəsi
ver
ən zülali maddənin kütlə
payı, faizi, az olmayaraq
-
28,0
25,0
22,0
18,0
-
Buğdanın tərkibində olan
x
əmirə yapışqanlıq xassəsi
ver
ən zülali maddənin
keyfiyy
əti, qrupu, az
olmayaraq
-
II
II
II
II
-
B
uğdanın tərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddədin
miqdarı və keyfiyyət göstəriciləri buğdanın bazar qiymətinin müəyyənləşdirilməsində
h
əlledici rol oynayırlar. Xarici ölkələrdə taxılın partiyasının formalaşdırılmasında və
əmtəə əməliyyatlarında zülalın miqdarı nəzərə alınır, onun müəyyənləşdirilməsində
ekspressiv metodlardan v
ə avadanlıqlardan istifadə edilir.
B
ərk buğda (durum) tamamilə şüşəvari dənlərdən ibarətdir və sırf makaron
ununun emalında istifadə edilir. Yüksək keyfiyyətli makaronları yalnız bərk buğdadan
alınmış I və II dərəcəli undan emal edilməsinə görə bu taxıla çox tələbatvar. Bərk
buğdanın qiyməti adətən analoji keyfiyyətli yumğaq buğdanın dəyərindən 1,3 – 1,5
d
əfə artıqdır.
Çovdar
Çovdarın vətəni Qafqazın, Kiçik və Orta Asiyanın dağətəyi rayonlarıdır.
Çovdar
payızlıq buğda və arpanın əkinlərində bitən alaq otları növündən yaranıb.
Çovdar bizim eradan
əvvəl 1 – 2 minillikdə Dnepr, Dnestr, Oka çaylarının
hövz
ələrində, İsveçrənin, Macarıstanın, Danimarkanın ərazilərində becərilirdi.
7
Çovdarın əkin sahələri barədə məlumata ilk dəfə XI – XII əsrlərin əlyazmalarında rast
g
əlmək mümkündür. O bir sıra Avropa ölkəölərində geniş yayılmışdır.
Çovdar unundan çör
ək bişirilir. O, buğdanın məhdudiyyətli istehsalı olan
rayonlarda
əsas çörək bitkisidir. Çovdar çörəyi spesifik dadı və qoxusu ilə seçilir.
Xüsusil
ə də o ələnmiş undan daha yaxşı alınır. Dad və həzm edilmə keyfiyyətlərinə
gör
ə yalnız buğda çörəyindən geridə qalır. Fiziki iş zamanı çovdar çörəyinin həzm
edilm
əsi daha sürətlənir. Çovdar çorəyi tərkibinə və xüsusiyyətlərinə görə buğdadan
istehsal edil
ən məmulatları tamamlayır. Çovdarın dəni həmçininqarışıq yem, spirt və
nişasta-patoka sənayesində istefadə edilir.
Çovdar payızlıq bitkidir. O buğda ilə müqayisədə becərilmə şəraitinə daha az
t
ələbkardır və buğdanın bitmədiyi bölgələrdə də becərilə bilər. Zülalın orta miqdarı
(10 faiz) buğdadan azdır və dəyişmə həddi daha kiçikdir. Bununla yanaşı, dənli
bitkil
ər üçün əvəzedilməz amin turşurarı (lizin və treonin) çovdar ununda buğda unu
il
ə müqayisədə 1,5 dəfə artıqdır. Zülallı maddələrin suda həll olunması keyfiyyətləri
yüks
əkdir (təxminən 30 faiz). Adi testaparılma şəraitində çovdarın zülalının
t
ərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddə əmələ gətirmir. Buğda
ununda çör
əyin keyfiyyəti üçün müəyyənedici rolu zülali-proteinaz kompleks
oynayırsa, çovdar ununda amilolitik fermentlərin fəallığı, əsasən də α-amilazlarilə
s
əciyyələnən karbohidrat-amilaz kompleksi əhəmiyyət kəsb edir.
Arpa
Buğda və çovdar kimi arpa da qədim dənli bitkilərə aiddir.
Dünya t
əsnifatında arpa yem bitkisidir. Lakin, o, həmçinin pivə sənayesi üçün
əsas xammaldır, ərzaq və texniki məqsədlər üçün geniş istifadə edilir.
Arpanın dənindən çörəyin xüsusi sortlarının bişirilməsində əlavə edilən perlova
v
ə arpa yarmaları istehsal edilir. Arpanın iri istehlakçısı pivə sənayesidir. Nişasta-
patoka s
ənayesində ondan nişasta istehsal edirlər. Onun dənindən alınan səməni şirəsi
(malsekstrakt) toxuculuq, q
ənnadı və farmasevtik sənayedə tətbit edilir. Lakin, daha
iri h
əcmlərdə arpa qabığı soyulmuş və emal edilmiş şəkildə donuzçuluq və
quşçuluqda yem qarışıqlarında istifadə edilir.
Arpa
əsasən yazlıq bitkidir.
Bitkid
ə iki altnöv yayılmışdır: çoxcərgəli arpa və ikicərgəli arpa. İkicərgəli
arpan
ın dənləri iridir, düzgün formalıdır və bərabərləşdirilmişdir. Ikicərgəli arpa daha
geniş yayılmışdır, daha məhsuldardır, az tökülür və mexanikləşdirilmiş yığıma daha
çox uyğunlaşdırılmışdır. Yüksək pivəbişirlmə keyfiyyətlərinə malik sortlar, həmçinin
ikic
ərgəli arpaya aiddir. Hər iki altnöv iki növmüxtəlifliyinə bölünür: pərdəli və açıq
d
ənli. Pərdəli dənli arpa daha praktiki əhəmiyyətə malikdir. Dənləri çiçəyinin qabığı
il
ə bitişən arpanı pərdəli arpaya aid edirlər. Dəni çiçəyin qabığından azad olunmuş
d
ən, kimyəvi tərkibinə görə buğdanın dəninə yaxındır.