Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz

10 

 

 

 

düyü  ununu  buğda  ununa  əlavə  edirlər. Düyü unu ilə  qarışqlar  əlavə  xeyirli 

xüsusiyy

ətlərə malikdir.  

 Düyü  d

əninin  yarmaya  emalı  zamanı  yarma  və  lom  əldə  edilir.  Bir  sıra 

ölk

ələrdə onlardan spirt, fitin, arağın xüsusi sortlarını (sake və çum-çum), pivə, tibbi 

nişasta,  düyü  kirşanı  istehsal  edirlər.  Düyü  kəpəyi tərkibində  nişasta,  zülal,  yağ, 

vitamin, fosfort

ərkibli maddələr, həmçinin fitin və lesitin olan əla yem vasitəsidir, bu 

da onu cavan mal-

qaranın və quşların yemlənməsində xüsusilə dəyərli edir. Kəpəkdən  

antioksidantlar, qida madd

ələrini  turşulaşmadan  qoruyan,  yağ  tərkibli 

preparatlar

alınır. Düyü kəpəyindən yüksək keyfiyyətli,  doymamış  yağlı  turşuların 

yüks

ək tərkibilə qida və texniki yağlar (çıxışı 10 faizdən artıq) alırlar. Düyünün emalı 

zamanı  alınan  toxum  qabığı  hidroliz  sənayesi  üçün  yaxşı  qablaşdırma  materialı  və 

xammaldır.  Ondan  bitki  yağlarının  rafinə  edilməsi üçün fəallaşdırılmış  kömür  

istehsal edirl

ər. Düyünün küləşini  mal-qaranın  yemində  istifadə  edirlər, həmçinin 

kağızın qiymətlisortlarının, iplərin, papaqların istehsalında və s. istifadə edirlər. 

İstehsalın  həcminə  görə  düyü  buğdadan  sonra  əhəmiyyətli dünya ərzaq 

bitkisidir. Şərq ölkələrinin (Yaponia, Hindistan, Çin, Birma, Vyetnam, Tailand və s.) 

əhalisinin xeyli hissəsi üçün o  buğda  və  çovdar çörəyini  əvəz edən  əsas qida 

m

əhsuludur.  Son onilliklər  buğdadan  istehsal  edilən çörək, makaron və  digər 

m

əmulatlar bu ölkələrdə daha geniş yayılmağa başlamışdır. 

 

D

ənli-paxlalı bitkilər 

 

Noxud 

 

Noxudun v

ətəni  Şərqi  Əfqanıstan  və  Şimal-Qərbi Hindistan  hesab edirlir, 

burada onu bizim eradan 

əvvəl IV əsrdə becərməyə başlamışlar. 

Noxud yüks

ək  zülallı  qida  və  yem məhsuludur. Onun dənini qidaya təzə, 

konservl

əşdirilmiş  və  bişmiş  şəkildə  qəbul edirlər, yarma və  un emal edirlər.Yem 

sortları  (yaşıl  kütlə, saman, dən), həmçinin nöxud küləşini  və  küfəsini mal-qaraya 

yedirdirl

ər. 

Dig

ər dənli bitkilərdə  olduğu  kimi  noxudunda  xüsusiyyəti  ondadır  ki, onun 

kökünd

ə  yerləşən və  havadan azotu fiksasiya edən köküyumrular  bakteriyaları 

say

əsində sünbüllü bitkilərindən azot gübrələri olmadan2 – 3 dəfə artıq zülal sintez 

edirl

ər (lizin, valin və  s.),  toxumlarında  nişastanın  miqdarı  yüksəkdir. Bunun 

say

əsində noxud qarışıq yem sənayesi üçün dəyərli bitki proteini təchizatçısıdır. 

Ərzaq və  yarma noxudu, həmçinin konserv sənayesi  üçün  yetişdirilən  noxud 

t

əyinatından asılı olaraq tiplərə və alttiplərə bölünür. Birinci tip - ərzaq noxududur, 

ikinci tip –  yem noxudu. Birinci tipd

ə  alttiplər seçilir: birinci –  onun  toxumları 

müxt

əlif  sarı  rənglidir, ikinci tip –  müxtəlif  yaşıl  rənglidir.  İkinci  tipə  yem noxudu 

aiddir, onun toxumlarının rəngi qonur-yaşıl, qəhvəyi, bənövşəyi, müxtəlif çalarlı qara 

v

ə  ya ləkəli görünməyən  qabıqlı  mərmər və  nöqtəli  şəkillidir. Yarma sənayesində 

---

11 

 

 

 

noxudun birinci tipi v

ə ikinci alttipi istifadə edilir, onların qarışıqlığı yol verilməzdir. 

Toxumların ölçülərindən asılı olaraq, iriliyinə görə noxud üç kateqoriyaya ayrılır: iri, 

orta v

ə xırda;  keyfiyyətindən asılı olaraq iki sinifə bölünür. Hər sinifdə hər kateqoriya 

üçün iriliyi üzr

ə  qarışıqlar  və  zərərvericilərlə  yoluxması  üzrə  normalar 

mü

əyyənləşdirilmişdir. 

 

Seleksiya v

ə toxumçuluq 

 

İnsan  bir  çox  bitkilər becərmişdir,  lakin  onların  heç  biri  çörək bitkiləri kimi 

c

əmiyyətin  inkişafında  belə  əhəmiyyətli  rol  oynamamışdır.  Yer  üzündə  toxumları 

s

əpməkdən və məhsulu yığmaqdan vacib iş yoxdur. Məhsulun əsas, ən yaxşı hissəsi 

toxumlardır. Onlar nəslin davamçısıdır və gələcək onlara məxsusdur. 

 

Seleksiya v

ə toxumçuluq haqqında əsas məlumatlar 

 

Toxumlar bioloji, morfoloji v

ə  təsərrüfat  əlamətlərinin  və  bitkilərin 

xüsusiyy

ətlərinin 

daşıyıcılarıdır. 

Məhz buna görə 

d

ə, 

toxumların 

keyfiyy

ətindənəhəmiyyətli dərəcədə  dənli bitkilərin məhsuldarlığı  və  dənin 

keyfiyy

ətləri asılıdır. 

Seleksiya 

– 

mövcud olan k

ənd təsərrüfatı  bitkilərinin  sortlarının 

yaxşılaşdırılması və yenilərinin yaradılmasıdır. Seleksiya ilkin materialın seçimindən 

v

ə  öyrənilməsindən  başlanır.  Lakin,  müasir  seleksiyaçılar  mövcud  olan  formaların 

seçimil

ə qane olmurlar. Onlar bitkilərə yönəldilmiş təsir metodlarından istifadə edilər 

v

ə  bunun nəticəsində  yeni qiymətli  sortlar  yaradırlar.  İrsiyyət və  dəyişkənliyi 

haqqında elm - gen mühəndisliyi – seleksiyanın nəzəriyyə bazasıdır. 

Seleksiyanın  əsas vəzifəsi  toxumların  ötən nəsillərindən daha üstün 

keyfiyy

ətlərə malik yeni sortların yaradılmasıdır. 

Sort  –  bir növd

ən olan bir qrup  mədəni  bitkidir, onlar müəyyən təsərrüfat-

bioloji keyfiyy

ətlərə  və  morfoloji  əlamətlərə  malikdir.  Bununla  yanaşı,  müəyyən 

torpaqda v

ə iqlimdə tətbiq edilən yeni sort maksimum məhsuldarlığı və dənin yüksək 

keyfiyy

ətini təmin etməlidilər. 

Yeni  sortun  yaradılması  –  mürəkkəb, uzunmüddətli  yaradıcılıq  prosesidir, 

b

əzən seleksiyaçının bütün həyati işidir. 

Yeni sortları sort sınaqları üzrə Dövlət Komissiyası sınaqdan keçirir və öyrənir. 

Bundan sonra yeni sortla toxumçular işləməyə başlayır. 

Toxumçuluq  k

ənd təsərrüfatı  istehsalı  sahəsidir, onun əsası  bioloji  və 

m

əhsuldarlıq  keyfiyyətlərini qoruyub saxlayaraq toxum  sortlarının  kütləvi 

çoxaldılmasıdır. 

Toxumçuluq iki 

əhəmiyyətli məsələni həll edir: 

-

 

sortun  rayonlaşdırılması  zonasına  daxil  olan  kənd təsərrüfatı  əmtəə 

istehsal

çılarının  tələbatı  ilə  müəyyənləşdirilən istehsala tətbiq edilən  sortların 

---