Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz

8 

 

 

 

Arpanın  dəni fəal fermentlərlə  zəngindir (amilaz, proteaz, peroksidaz və  s.). 

arpanın  tərkibinə  daxil polan maddələr asan hidrolizləşir,  bu  da  dənin böyük 

ekstraf

əal qabiliyyətini təmin edir. Bu xüsusiyyətin sayəsində arpanı pivə sənayesində  

əsas xammal kimi istifadə edirlər. Bundan başqa pivə istehsalında çiçək pərdəlilərin 

böyük 

əhəmiyyəti var, çunki onlar pivə  istehsalında  filtrasiyanın  fiziki  proseslrini 

asanlaşdırır,  onların  ekstraktiv  maddələri isə  pivənin  dadının  yaranmasında  iştirak 

edir. 

Arpanın bəzi sortlarının tərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali 

madd

ənin  miqdarı  3  faizdən 28 faizə  qədərdir.  Arpanın  tərkibində  olan xəmirə 

yapışqanlıq  xassəsi verən zülali maddəsi keyfiyyətinə  görə  adətən ovulan və 

qısaqırılandır. Buğda ununa arpa unu əlavə edildikdə buğda ununun çörəkbişirmədə 

keyfiyy

ətləri azalır. Buna görə də bu yalnız aclıq illərində tətbiq edilirdi. 

T

əsərrüfat təyinatından  asılı  olaraq  arpaya  müxtəlif texniki tələblər irəli 

sürülürdü. Piv

ə  istehsalına  yönəldilən  arpanın  iriliyi  10  faizdən  aşağı  olmayan  tam 

yetişmiş  dənlər  olmalıdır.  Əsas  göstəricilərə  zülalın  miqdarı  aiddir  –  11 faizdən az 

olmayaraq h

əyat qabiliyyəti (cücərmə) 95 faizdən  az  olmamalıdır.  Yarmaya  emal 

üçün arpa aşağıdakı tələblərə uyğun olmalıdır:  natura – 630 q/l az olmayaraq, kiçik 

d

ənlərin miqdarı 5,0 faizdən artıq olmamalıdır. Yemlik arpa üçün xüsusi tələblər irəli 

sürülmür. 

Bec

ərilmədə arpa digər dənli bitkilklərlə müqayisədə istiyə daha az tələbkardır. 

Buna gör

ə  də  onu  şimalda,  yüksəklikdə,  dağlarda,  digər çörək bitkilərinin, hətta 

çovdarın  becərilməsi mümkün olmayan yerlərdə  becərirlər.  Arpanın  əkin sahələri 

əkinçiliyin  aparıldığı  hər yerdə  yayılmışdır.  Arpa  tezyetişkənliyilə, qisa vegetasiya 

dövrü (75 – 80 gün) seçilir, bununla 

əlaqədar o soyuqların gəlməsindən öncə yetişir. 

Ad

ətən dənli bitkilərin yığımını arpadan başlayırlar. 

 

Yulaf  

 

Bu  bitki  buğda  və  arpa ilə  müqayisədə  daha gəncdir. Onu bizim eramızdan 

əvvəl 2-ci minillikdə  becərməyə  başlamışlar. Uzun illər  ərzində  yulaf alaq otu 

sayılırdı,  yalnız  şimal  bölgələrdə  daha  davamlı  olaraq  həmin  əkin sahələrində 

bec

ərilməyə başlamışdır. 

Yulaf d

əyərli  ərzaq və  yem bitkisidir. Onun qida və  yem  keyfiyyəti dənin 

yüks

ək biolojidəyərilə  müəyyənləşdirilir.  Yulafın  zülalında  buğdanın  zülalından  10 

faiz  artıq  əvəzedilməz  amin  turşusu  olan  lizin  (384  mq/100  q)  mövcuddur.  Yulafın 

d

ənində  yağın  miqdarı  6,2  faizə  bərabərdir, bu da digər dənli bitkilərdəki  yağın 

miqda

ından artıqdır (çovdar – 2,2 faiz, buğda – 2,5 faiz). 

İstifadə istiqamətlərinə uyğun olaraq yulafın dəninə spesifik texnoloji tələblər 

ir

əli sürülür. Belə ki, uşaq qida məhsullarının istehsalına yönəldilmiş dənin turşuluğu 

5 qraddan artıq olmamalıdır. Yarmaya emal zamanı əhəmiyyətli tələblər irəli sürülür: 

öz

əyin çəki payı (63 faizdən az), digər mədəni bitkilərin dənlərinin tərkibi və xırda 

---

9 

 

 

 

d

ənlərin  payı  (5 faizdən  artıq)  olmamalıdır.  Spirt  istehsalında  yulafın  mayaya  emal 

zamanı  əsas göstəricilər kimi dənin  naturası  və  onun 5-ci günündə  cücərmə 

qabiliyy

əti (90 faizdən az olmayaraq) nəzərə alınır. Yemlik taxıla natura üzrə yüksək 

t

ələblər irəli sürülür. 

 

Qarğıdalı  

 

Qarğıdalının vətəni Mərkəzi və  Cənubi  Amerikadır.  Avropaya  onu  XV  əsrin 

sonunda g

ətirmiş vəXVI əsrdən mülayim və subtropik iqlimli rayonlarda yaymış. XIX 

əsrin ikinci yarısının başlanğıcınadək onu bostan bitkisi kimi becərirdilər. Qağıdalının 

müxt

əlif tətbiqi mövcuddur, onu ərzaq, yem və  texniki məqsədlər üçün istifadə 

edirl

ər.  Ərzaq  təyinatı  üçün  onu  un  və  yarma sənayesində  emal edirlər (unun, 

yarmanın  emalı),  həmçinin  xammal  kimi  nişasta-patoka,  yağ-piy, pivə, spirt və 

konserv s

ənayesində  istifadə  edirlər. Xüsusi qarğıdalı  unu    uşaq  qidalarının 

istehsalında istifadə edilir. Yetişməmiş qarğıdalı bişmiş halda qidada istifadə edilir. 

Lakin, 

əksər hallarda qarğıdalı yem məhsulu kimi və qarışıq yem sənayesində 

d

əyərli xammal kimi istifadə edilir. Gövdəsi mal-qaraya yaşıl kütlə və silos şəklində 

verilir. 

Qarğıdalının nişastaya emalı zamanı alınan zülali maddə  olan qluten qarışıq 

yem s

ənayesində istifadə edilir. Onun rüşeymindən dəyərli qida yağı istehsal edilir. 

Qarğıdalının  gövdəsi,  qıçası,  qabığı  kağızın, linoleumun, viskozun, izolyasiya 

materiallarının,  süni  probkaların,  kinoplyonkanın  və  s.  istehsalında  xammal  kimi 

istifad

ə edilir.  

Qarğıdalı birillik bitkidir. Qarğıdalının növünü üç əlamətə görə yeddi botanik 

altnöv

ə ayırırlar: dənin pərdəliliyi–qabıqlı və qabıqsız,  dənin xarici quruluşu -  səthin 

forması  və  xarakteri,  dənin  daxili  quruluşu  –  unlu və  buynuzaoxşar  endospermin 

yerl

əşməsi.  Qarğıdalını  aşağıdakı  altnövlərinə  ayırırlar:  silisiumlu,  dişvari, 

yarımdişvari, partlayan, şəkərli, nişastalı, mumlu.   

Qarğıdalı gec yetişən bitkilər qrupuna aiddir, onun toxumları temperaturun 10 -

12 d

ərəcədən aşağı olmaması şərtilə cücərir. Qarğıdalının hibridlərinin böyük istehsal  

əhəmiyyəti var. Birinci nəsildə yüksək məhsuldardır (10 – 30 faiz artıq). 

 

Düyü  

 

Düyünün yaranma yeri d

əqiqləşdirilməmişdir, lakin hesab edilir ki, düyüsəpini 

bir  neşə  minilliklər öncə  Hindistanda  yaranıb.    Düyü  bitkisinin  qədim  ocağı    Çin 

hesab edilir, burada onu h

ələ  bizim eradan əvvəl 5-ci minillikdə  becərməyə 

başlamışlar. Qafqaz və  Orta Asiya regionlarında  düyü səpini bizim eradan əvvəl II 

əsrdə aparılmışdır. 

Düyü  –  d

əyərli  ərzaq yarma bitkilərindən  biridir.  Düyü  yarması  asan  həzm 

edilir. Düyünün h

əzmedilmə  əmsalı  çox  yüksəkdir (96 faizə  qədər), buna görə  də 

düyü  yarmasını  diyetik  və  uşaq  qidasında  geniş  istifadə  edirlər.  Bir  sıra  ölkələrdə 

---