Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 75 75 Ərəblər və yeniçərlərdən təşkil olunmuş Osmanlı ordusu 5 avqust 1608-ci ildə Cəlali ordusunu geri oturtdu. Cəlalilər İrəvan tərəfə geri çəkilərək Üçkilsədə dayandı, böyük bir dəstəsi də Təbriz tərəfə hərəkət etdi. Şah Abbas və etimadüddövlə Hatəm bəyin başçılığı ilə İran ordusu onları qarşıladı. İsgəndər bəy Münşi «Tarix-i aləm- aray-i Abbasi» əsərində yazır: «Katiblər Cəlali ordusunda olanların adlarını qeydə alan şəxslərdən tələb etdilər ki, istənilən şəkildə bu iş görülsün. Təxminən on üç min altı yüz beş nəfərin qeydə alınması mümkün oldu». Əlyazmadan göründüyü kimi, Şah Abbasın qoşununa qarşı vuruşmaq üçün Təbrizdə könüllülərin siyahıya alınması başlanmışdı. XVI–XVII əsrlərin salnaməçiləri kəndli hərəkatlarını və onların başçılarını qeydə alınması haqqında məlumat verirdi [12, s.56]. İ.P.Petruşevski İsgəndər bəy Münşinin «Tarix-i aləm aray-i Abbasi» əlyazmasını Cəlalilər hərəkatının yayılma sərhədlərini düzgün təsvir etdiyinə görə qiymətləndirir. Yazır ki, İsgəndər bəy Münşidə Cəlalilərin iki əsas qrupu haqqında məlumata rast gəlirik. Bunlardan birincisi ali təbəqəyə mənsub olanlardır (Münşi onları «əmiri cəlali adlandırır), digər bir təbəqə isə şəhər yoxsulları, kasıblar, kəndlilərdir (Münşi onları da –«qurux-i əcəmire va oubaş» adlandırır) [1, s.35]. Cəlali ordusunun Osmanlı ordusu ilə vuruşmasını İ.P.Petruşevski də təsvir edir. Onun tədqiqatında da cəlalilərin qoşununu sultan ordusuna məğlub olmasından sonra I Şah Abbasa sığınması göstərilir. İ.P.Petruşevski yazır ki, 20 minlik Osmanlı ordusu ilə vuruşan (1608-ci ildə Ərzurumda) cəlalilər məğlub olub Çuxur-Səəd xanı Əmirgünə xan Qacardan orada qalmağa icazə verməsini xahiş etdilər. I Şah Abbasın Osmanlı imperiyasına qarşı onlardan istifadə etmək istədiyini cəlalilər başa düşdü- lər. I Şah Abbas cəlalilərə qarşı böyük vəzir Hatəm bəy Ordubadinin başçılığı ilə İran qoşunlarını səfərbər etdi. Hələ bundan əvvəl I Şah Abbas Azərbaycana və Ermənistana ordu göndərmişdi ki, yerli feodallar cəlalilərdən qorxub təşvişə düşməsinlər. Lakin I Şah Abbasın Qafqazda möhkəmlənmək arzusu baş tutmamışdı. Onun göndərdiyi ordu cəlalilər tərəfindən darmadağın olunmuşdur [1, s.326]. «Koroğlu» dastanında Koroğluya düşmən olan paşa və xanların düşmənçiliyi tarixi hadisələrə tam uyğun gəlir. Məsələn, «Düratın itməyi» qolunda təsvir olunan Qara xan özünü Şah Abbasın qohumu kimi hiss edir, Koroğluya düşmən münasibəti bəsləyir, Koroğlunun dəlilərinin Ələmqulu xanın qoşunu ilə vuruşub qalib gəlməsi Şah Abbasın cəlalilərə birinci məğlubiyyətini göstərir. Məhz bu döyüşdən sonra Əmirgünə xanın proobrazı sayılan Ələmqulu xan isə Koroğlu ilə qohumluğu özünə şərəf bilir. Bu hadisələr «Qulun qaçması» qolunda əks olunur. Bu qohumluqdan sonra paşalar Koroğlunu məhv etmək üçün yığıb məşvərət edirlər. Bundan sonrakı hadisələr «Koroğlu ilə Bolu bəy» qolunda izlənilir. Bu qolda Hasan paşa Toqatdan, Bolu bəy Ərzincandan, Ərəb Reyhan Qarsdan gəlib məşvərət eləyirlər ki, Koroğlu hərəkatını yatırmaq üçün onun üzərinə birlikdə yürüş etsinlər. Bu müharibə Hasan paşa ilə Mehmet paşanın birlikdə Qara Yazıçının üzərinə hücumunu xatırladır. Cəlalilərin yüksək təbəqəsinin Şah Abbas tərəfə keçməsindən, onun xidmətinə keçəndən sonra şah ordusu cəlalilərin üsyançı dəstələrini məhv edə bilmişdi. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 76 76 «Koroğlu» dastanını Cəlalilər hərəkatı ilə bağlamaq cəhdi bir çox alimlərin təd- qiqatında üstünlük təşkil etmişdir. Füzuli Bayat da Ankarada çap etdirdiyi «Koroğlu. Şamandan aşığa, alpdan erene» kitabında «Koroğlu» dastanını tarixi-coğrafi araşdırma yolu ilə Cəlalilər üsyanına, xüsusən cəlalilərin Təbriz üsyanına bağlayır. Tədqiqatçı yazır ki, «Gerçekten de Anatolu ve Azerbaycan variantlarında Köroğlunun tarihi katma- nı belirgin bir şekilde görünmekdedir. Celali Köroğlusu ile mifoloji Köroğlu destanda bir bütün oluşturmak yoluyla yeni epik kahraman tipini şekillendirmişdir» [13, s.10]. V.P.Qordlevski də İsgəndər bəy Münşiyə əsaslanaraq Cəlalilər hərəkatının Anadoluda yayılmasını, bu hərəkata Dəli Həsənin başçılıq etməsini, axırda kütlənin mənafeyini sataraq hökumət tərəfə keçməsini, hərəkatı başsız qoymasını (1603-cü ilin iyulunda) yazır [14, s.89]. Hatəm bəy Ordubadinin xahişi ilə Təbrizdə cəlalilərin siyahıya alınması başlanır. İsgəndər bəy Münşi onların 1380 nəfər olduğunu yazır. Cəlalilər I Şah Abbasa sadiq qalacaqlarına and içirlər. Ancaq 300–400 nəfərə başçılıq edən Məhəmməd bəy üsyan edən Urmiya kürdlərinin tərəfinə keçir. Anadoludakı cəlalilər isə Şah Abbasın təklifini qəbul etmirlər. Onlar burada bir-birinə düşmən olan qruplara bölünürlər [4, s.57]. Bu qruplara Kürd Heydər, Məhəmməd paşa və İbrahim paşa başçılıq edirdi. Bütün bu qeyd etdiklərimiz tarixi hadisələrin «Koroğlu» dastanı ilə bilavasitə ya dolayısı ilə bağlılığına aiddir. Elmdə birmənalı olaraq Koroğlunun Cəlalilər hərəkatında iştirak etdiyini, yaxud Cəlali olduğunu qeyd edirlər. Biz mübahisə açmayaraq yeni bir tendensiya kimi onun milli qəhrəman kimi Azərbaycana məxsus olduğunu, cəlalilər hərəkatının aşağı təbəqəsinə mənsub olduğunu fərz edirik. Matenadaran Əlyazmalar Fondundan tapılmış, A.Abramyanın və D.Qabrielyanın «Nəşr olunmamış Koroğlu nəğmələri» məqaləsindəki qoşmadan Koroğlunun xalqı talayan Cəlali olmadığı da hiss olunur: Koroğlu alır salamı – Yeddi yüz yetmiş Cəlali - Həramı nə bilir halalı, Yar dilinə qurban olayım. Dastana da fikir versək görərik ki, Koroğlu ilə Dəli Həsən qarşılaşandan sonra onları çapqınçılıqdan, haramı olmaqdan çəkindirir. Görünür, M.H.Təhmasib də dastana və dastandakı hadisələrə, tarixi faktlara əsaslanaraq, Azərbaycanda Koroğlu hərəkatının olması haqqında məlumat verir. Koroğluşünasların fikrincə, Cəlalilər hərəkatının genişlənməsi ilə Anadolu, Konya və Ankarada Koroğlu adlı başçının cəsarət və igidliyi böyük bir ərazidə Osmanlı və Səfəvi hakimlərinə qarşı mübarizə aparan üsyançı dəstələrin rəhbərlərinin diqqətini özünə cəlb etmişdi. Bunu dastanda Giziroğlu Mustaya bəyin, Dəli Həsənin Koroğluya qoşulması da göstərir. M.H.Təhmasib qeyd edir ki, «yüz minlərlə kəndlinin iştirak etdiyi bu əzəmətli üsyan Azərbaycan ərazisində də yayılmışdı» [15, s.167]. Koroğlu hərəkatının yayıldığı ərazilər çox böyük sahəni əhatə edirdi. Koroğlu hərəkatını ilk böyük türk hərəkatı da adlandırmaq mümkündür. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|