Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 69 69 olduğunu xatırladır. Lakin yaddan çıxarmayaq ki, Dərsə xanın ikinci arvadı Mina Xatun da xan qızıdır. Və o da maraqlıdır ki, tarixi mənbələrdə hər iki xanımın adında Xatun titulu böyük hərflə yazılır və dastan söyləyicisi də həmişə Dərsə xanın xanımından bəhs edəndə onu «xatun» adlandırır: «Dərsə xanın xatunı dedi», «Dərsə xan xatunına cavab vermədi»; «Dirsə xanın xatunı qayıtdı» və s. Lakin bizi Dərsə xanın xanımının Bayandırın qızı olması fikrinə şübhəli yanaşmağa məcbur edən iki ciddi səbəb var. Birinci səbəb odur ki, dastanda Buğac Dərsə xanın oğlu kimi təqdim olunsa da, real tarixdə onun məzarı Dərsə xanın yox, Qazan xanın nəsil sərdabəsindədir. Həm də burada Qazan xanın oğlu yox, nəvəsi kimi dəfn olunmuşdur. Onda anlaşılır ki, o, Bayandırın nəvəsi yox, nəticəsi olmuşdur. İkinci ciddi səbəb odur ki, Buğacın babası Qazan xan 1220-ci ildə, Dərsə xan isə 1290-cı ildə dünyasını dəyişmişdir. Belə olan surətdə onların bir-biri ilə bacanaq olması məsələsi inandırıcı görünmür. Belə çıxır ki, Dərsə xan Bayandırın yox, Qazanın kürəkəni olmuşdur. Bayandır da Dərsə xana təkcə xristianlığına görə yox, islamı qəbul etmiş nəvəsi (Qazan xanın qızı) Aruz Xatunun üstünə xristian qızı Mina Xatunu aldığı üçün qəzəblənmiş və onu qara çadıra göndərərək təhqir etmişdir. Təbii ki, burada kimsə Qazan xanın nəsil sərdabəsindəki Buğacın dastandakı Buğacla eyni şəxslər olmadığı iddiasını da irəli sürə bilər. Üstəlik, Qazan xanın sərdabəsində Buğacın adı Canbuğa kimi verilmişdir. Lakin bir təsadüfi fakt bu şübhəni darmadağın edir. O da ondan ibarətdir ki, görkəmli qorqudşünas alim V.V. Bartold, bütün qorqudşünaslardan fərqli olaraq, dastanın bu boyunda Buğacın adını hər yerdə Canbuğa kimi oxumuşdur. Halbuki onun Qazan xanın nəsil sərdabəsindən və oradakı kitabələrdən və bu kitabələrdəki Canbuğa adından heç vaxt məlumatı olmamışdır və ola da bilməzdi. Çünki həm Qazan xanın, həm də Dərsə xanın nəsil sərdabələri barədə «Dədə Qorqud»la əlaqədar olaraq elmdə bizdən əvvəl söz deyən olmayıb. Dərsə xanın Bayandır xan və Qazan xanla qohumluğunu təsdiqləyən cəhətlərdən biri də odur ki, Vasakidlər sülaləsi adı ilə tarixə düşən Qazanilər sülaləsi hakimiyyətdən getdikdən sonra Siyunidə hakimiyyət Dərsə xanın sülaləsinə keçir. Bu barədə Dərsə xanın kiçik oğlu, XIII yüzilin böyük alban tarixçisi Stepan Orbelian özünün «Sünik tarixi» kitabında yazır: «Həm Siyuni hakimiyyəti sona çatdı, həm də Sisakan sülaləsi məhv oldu..., varissiz qaldılar, kimisi gənc ikən dünyasını dəyişdi, kimisi həlak oldu və ya döyüşdə əsir düşdü» (9, 3-4). Yeri gəlmişkən, hər iki sərdabə haqqında qısaca məlumat verməyi vacib bilirik. Dərsə xanın nəsil sərdabəsi qədim Siyuni mahalında – indiki Dərələyəz mahalının Keşişkənd rayonunun Amağu kəndindən 2 km aralıda, Arpa çayı ilə Amağu çayının arasında, hündür dağlar əhatəsində yerləşir. Erməni müəlliflərinin özünün etirafına görə, məbədin ilkin adı Anabat (Ana-beyt, ana məzarlıq) olmuş, sonralar ermənilər onu Noravank, yerli camaat – azərbaycanlılar isə kəndin adı ilə elə Amağu məbədi adlandırmışlar. Məbədin qapısı üzərindəki kitabədə yazılmışdır: «Mən, Tərsəiçxan, Allahın iradəsi ilə bu sərdabəni qardaşım çar Sembat üçün tikdirdim» (7, 115-116). PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 70 70 Xatırladırıq ki, Sembat 1273-cü ildə Təbrizdə Abaqa xanın sarayında ikən vəfat etmiş, yerinə kiçik qardaşı Dərsə xan keçmiş, Dərsə xan da sevimli qardaşının məzarı üstə bu sərdabəni elə o vaxt tikdirmişdir. Məbədin yanındakı digər kilsədə onun knyaz Tərsəiçxanın oğlu Burtel tərəfindən tikildiyi qeyd olunmuşdur. Ümumiyyətlə, sərdabədəki kitabələrdən, qəbirüstü yazılardan burada Dərsə xanın babası I Elikumun, atası Libaritin, özünün, 2-ci arvadı Mina Xatunun, Dərsə xanın qardaşları II Elikum və Sembatın, Dərsə xanın oğlanları III Elikum və Fəhra- dullanın və b. dəfn olunduğu anlaşılır (7, 115-116). Məlumat üçün onu da deyək ki, Dərsə xan Orbelian 1290-cı ildə xeyli qoca yaşlarında vəfat etmişdir. Sünik tarixində onun qədər məşhur və ehtiramla xatırlanan ikinci bir hökmdarın olmaması da Dərsə xanın ozanların dilində dastanlaşmasını təmin edən detallardan sayıla bilər. Dastanın məhz Dərsə xanla başlaması və sonrakı boylarda onun adının bir də çəkilməməsi də söyləməyə əsas verir ki, bu boy dastana sonralar, ən azı dastanın yazıya alındığı zamanlarda əlavə olunmuşdur və yəqin ki, buna da həmin dövrdə Dərsə xanın çox böyük şöhrət sahibi olması, adının dillərdə dolaşması, şəninə dastanlar qoşulması səbəb olmuşdur. Siyuni hakimi Qazan xanın nəsil sərdabəsi olan Ərqazan (el arasında Ərgəz) piri isə Dərələyəz mahalının Keşişkənd rayonunun Ərgəz (Arkaz) kəndi yaxınlığında yerləşir. Qədim mənbələrdə Ərqazan (Arkazan) adlanan bu sərdabədəki daş kita- bələrdən, qəbirüstü yazılardan məlum olur ki, sərdabədə əsl adı Qazan olan Vasak, onun oğlu Uroş, Uroşun arvadı Qutlu Xatun və sonuncuların övladları Elatçı və Canbuğa dəfn edilmişdir. Beləliklə, bütün bu deyilənlər bir daha sübut edir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı həm də XII-XIII yüzillər Azərbaycan tarixi gerçəkliyinin bir sıra mühüm detallarını özündə əks etdirir. Qaynaqlar 1. Şamil Cəmşidov. «Kitabi-Dədə Qorqud», B., «Elm», 1999. 2. Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə, B., «Elm», 1989. 3. Nizami Cəfərov. Azərbaycanşünaslığa giriş, Bakı, 2002. 4. Cəfər Cəfərov. Milli etnik yaddaşın izi ilə, B., 2005. 5. «Kitabi-Dədə Qorqud», B., Yazıçı, 1988. 6. В.В.Бартольд. Книга моего Деда Коркута, Б., 1999. 7. А.Берже. Кавказ в археологическом отношении, СПб., 1875. 8. История монголов армянским источникам., СПб., 1873. 9. О.Егиазарян. Памятники культуры Азизбековского района, Ереван, 1955. 10. Т.Измайлова, М.Айвазян. Искусство Аpмении, М., 1962, стр. 119. 11. Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası, I cild, B., 2000. 12. Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası, II cild, B., 2000. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|