Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 65 65 ehtiva etdiyi mifik, tarixi və bədii həqiqətləri açıb ortaya qoymaq, qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirmək üçün kifayət edirmi? Bu suala ən dürüst cavabı son zamanlar «Dədə Qorqud Kitabı» ilə bağlı maraqlı araşdırmaları, qeyri-ənənəvi mülahizələri ilə diqqəti çəkən professor Kamal Abdulla vermişdir: «Gizli Dədə Qor- qud» və ya «Sirr içində dastan»! Bu, əslində, «Dədə Qorqud Kitabı» haqqında bu günə qədər deyilənlərin və yazılanların kifayət etmədiyini, hətta bir çox məqamlarda yanlış olduğunu iddia etməkdən başqa bir şey deyil. Və bu yerdə biz hörmətli professorla tamamilə şərikik! Bəs bu «gizlin», bu «sirr» nədən ibarətdir?! Hörmətli Kamal müəllim bu sirri dastanın mifoloji qatında axtarır, bu da tamamilə təbiidir. Çünki ədəbiyyatda, xüsusilə folklorda mifoloji qatı önə çəkmək, həm də o qədər önə çəkmək ki, hər kiçik detala mifoloji məna vermək son vaxtlar dəb halını alıb. Etiraf edək ki, Kamal müəllimin bu axtarışları dastanla bağlı bir sıra sualları cavablandırır, lakin bəzən yeni-yeni suallar da doğurur. Ona görə ki, heç bir dastan mifdən doğulmur və xalqın mifoloji düşüncəsini yaşatmaq üçün dastan yaradılmır. Bu, daha çox bədii mətn kimi, mif, rəvayət və əfsanələrin janr spesifikasına aiddir. Dastanların, xüsusilə qəhrəmanlıq dastanlarının isə kökündə real tarixi hadisələr və ya bu hadisələrin iştirakçısı olan tarixi şəxsiyyətlərin qəhrəmanlıq taleyi durur. Mifoloji qat isə dastanın bətninə onun yaradıcısının, yəni xalqın yaddaşında, şüur altında yaşayan informasiyalar olaraq yeridilir. Azərbaycan tarixinin və Azərbaycan folklorunun möhtəşəm abidəsi olan «Dədə Qorqud Kitabı» da bu mənada istisna təşkil etmir. Lakin təəssüf ki, Qafqaz oğuznamələri içərisində ən mükəmməli olmağına, Qafqazın, xüsusilə Cənubi Qafqazın bəlli bir tarixi dövrünü, bəlli bir coğrafi məkanını əhatə etməyinə baxmayaraq, dastanda tarix axtarışlarına uzun müddət barmaqarası baxılmış, bunu daha çox dastanın poetik spesifikası ilə önləməyə çalışmışlar. Bəzən isə dastandakı hadisə və qəhrəmanların Orta Asiya, Altay, ümumtürk arxetiplərini axtarıb tapmaq tədqiqatçıları yanlış istiqamətlərə yönləndirmiş, yanlış nəticələrə gəlməyə məcbur etmişdir. Halbuki «Dədə Qorqud Kitabı»nda Cənubi Qafqazın tarixi ilə az qala tamamilə üst-üstə düşən hadisə və qəhrəmanlar var ki, bunlar dastanda bu günə qədər izahı mümkün olmayan bir çox məsələlərə aydınlıq gətirir. Belə məsələlərə Qalın Oğuzun təkcə İç və Dış Oğuza yox, həm də Daş Oğuza bölünməyi; Qazan xanın nədən «Amid soyunun aslanı» olmağı; Bayandır xanın nə üçün Dirsə xandan üz döndərib, onu qara çadıra göndərməyi, faktiki olaraq düşərgəsindən qovmağı; Buğacın nə üçün məhz Bayandırın həyətində buğa ilə qarşılaşmağı; Dış Oğuzun nə üçün İç Oğuza, Arusun öz bacısı oğlu Qazana asi olmağı; Bayandırın, Dədə Qorqudun, Qazan xanın, Dirsə xanın, Beyrəyin, Uruzun, Baybecanın, Bayburanın, Şöklü Məliyin, Qıpçaq Məliyin və başqa dastan qəhrəmanlarının tarixi kimliyi və s. məsələlər daxildir. Bütün bu məsələlərlə bağlı Cənubi Qafqazın tarixinə dair bəzi mənbələrdə kifayət qədər PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 66 66 məlumatlar var, lakin təəssüf ki, həmin mənbələrdəki tarixi faktların heç biri bu günə qədər «Dədə Qorqud»la bağlı elmi dövriyyəyə daxil edilməmişdir. Əlbəttə, bu məsələlərin hamısı haqqında bir məruzədə danışmaq imkan xaricindədir. Lakin dastan Dirsə xanla və onun ətrafında cərəyan edən hadisələrlə başlandığından biz də söhbətimizə bu Oğuz xanından başlamaq istəyirik. Beləliklə, Dirsə xan kimdir? Əvvəla, xatırladaq ki, bu nəhəng abidənin Dirsə xanla başlamağı onun dastandakı ideya-bədii statusunun göstəricisidir. İkincisi, Bayandır xandan başqa, dastanda Dirsə xan yeganə obrazdır ki, qeyd-şərtsiz xan titulu ilə təqdim olunur. Halbuki dastanda hadisələrin əsas ağırlığını öz çiyinlərində daşıyan İç Oğuz xanı Qazan xanın belə, bəzən «bəy» titulu ilə təqdim olunduğunu görürük. Maraqlıdır ki, Qazan xan kimi, onun oğlu Uruz da «bəy», Dirsə xanın oğlu Buğac isə «xan» titulu daşıyır. Bu, boyların adında da özünü göstərir: «Dirsə xan oğlı Buğac xan boyını bəyan edər...», «Qazan bəg oğlı Uruz bəgin tutsaq oldığı boyı bəyan edər...». Yeri gəlmişkən, Dirsə xanın arvadı da xan qızıdır və o, hər dəfə arvadına «Xan qızı» deyə müraciət edir: «Xan qızı, yerimdən turayımı?», «Xan qızı, səbəbi nədir, degil mana!» Lakin dastan başlar-başlamaz, elə ilk boydaca, boyun əvvəlindəcə Dirsə xan amansızcasına cəzalandırılır. Bayandır xanın göstərişi ilə onu qara çadıra aparır, altına qara keçə döşəyir, önünə qara qoyun qovurması gətirir: «Yersə, yesün, yeməz- sə, tursun getsün» – deyirlər. Bayandır xanın tapşırığı belədir. Göründüyü kimi, bu qəddar hərəkət – fiziki çatışmazlığına, yəni övladsızlığına görə insanın təhqir olunması nə Bayandır kimi müdrik bir insana, dövlət başçısına, xanlar xanına yaraşır, nə də Dirsə xan kimi yüksək statusa malik olan bir Oğuz xanı, sərkərdə, sancaq bəyi bu cəzanı haqq edir. Hər halda, bu qədər ağır cəza üçün ciddi bir səbəb olmalıydı. Həm də bu səbəb Bayandır xanı bu qədər özündən çıxaracaq qədər ciddi, əsaslı səbəb olmalıydı. Çünki, şübhəsiz, bu göstərişi verməmişdən əvvəl o, bilməmiş deyildi ki, bu cəza Dirsə xana tətbiq olunacaq. Bəlkə və bizim fikrimizcə, şübhəsiz, elə məhz Dirsə xana tətbiq olunmaq üçün verilmiş bir qərardır. Belə olan surətdə, biz Bayandır xanın bu düşünülmüş addımının əsl səbəbini tapmaq məcburiyyətindəyik. Dastan bu səbəbi göstərmir. Tarixi mənbələrdən bizə məlum olan Dirsə xanın şəxsiyyəti isə bu sualı tam cavablandırır. Əvvəla, Dirsə xanın adı məsələsi: Dastanın Drezden nüsxəsində hörmətli Samət müəllim Dirsə xanın adını həm Dirsə xan, həm də Dərsə xan kimi oxumuş (5, 34), sonra da buna belə şərh vermək məcburiyyətində qalmışdır: «Drezden nüsxəsində bir neçə yerdə xanın adı həm «Dirsə», həm də «Dərsə» kimi yazılmışdır. Görünür, orta əsr ozanlarının dilində hər iki variant işlənmişdir» (5, 229). Beləliklə, tədqiqatçının son fikrində gizlənmiş böyük həqiqət ondan ibarətdir ki, xanın gerçək adı Dərsə xan olmuş, sonralar ozanların dilində artıq iki variantda – Dərsə və Dirsə şəklində işlənmişdir ki, çox güman, daha sonrakı yüzillərdə Dərsə adı da tədricən öz yerini Dirsə adına vermişdir. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|