Krzysztof Kieślowski (Kənan İsaxanlı)
Yüklə 7,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- -Tanrıya inanırsanmı O haradadır ki -Qucaqla məni. Nə hiss edirsən -Səni sevirəm.
- -Önəmli deyil, səni sevirəm.
- -İnsan niyə ağlayar -Biri öldüyündə, yalnız qaldığında, yükünü daşıya bilməyəndə. -Çarəsi yoxdurmu
- -Yazılarında Tanrıya rast gəlmədim. -Tanrı kəlməsini istifadə etmədən də hiss edə bilərsən.
- “Yarayla alay eder yaralanmamış olan Bak nasılda sararıp soluvemiş tanrıça kederden Sen ondan çok daha
32 F İ L M F İ C T İ O N DEC ALOGUE :
10 FİLM KAMERANIN ŞAİRİNƏ DƏRİN HÖRMƏTLƏ O gözəl yazılmış 10 cümləni yeniləmək istədik deyir Kieslowski. Mən də o gözəl çəkilmiş 10 filmi yeniləmək istəyirəm. I nandığınız şeyə o qədər yaxınlaşa bilərsiniz ki, ayaq saxlayıb düşünmədən, möcüzə axtarmadan inandığının hər hərəkətini möcüzə sayaraq. İnandıqları üçün xoşbəxt olan bir çox insan tanıyıram çünki. Y oxluq vardırmı? Sıfır ən son tapılan rəqəm dey- ilmi? Var olmadan yox olarmı? “1” olmadan “0” mümkündürmü? A l i m i n m ü r ə k k ə b i müqəddəsdir, həm də arifmetik hesablamalarla önləyə bilmədiyi uşağın ölümü ilə dağılmağa məhkumdur. Ağılın cəzasını vücud çəkər. Bəlkə meterologiya səhv eləmişdi, ya da buz anidən ərimişdi… Kieslowski bu qədər bəsitmidir ki ? Y alançı yalanı söyləyə bilməyənə deyilir, qadın sevgilisinə, ər arvadına, adam da bizə yalan danışdığı kimi. Tanrı sözü böyüklərin dilində kiçikləri aldatmaq üçün vasitədir, eyni uşaqlığımdakı kimi. H ər düşdüyü nöqtədə dövləti, ümumən başqalarını g ü n a h l a n d ı r a n i n s a n l a r ı sevmirəm, hətta nifrət edirəm, amma atam da elədir. Məni daim yoxlayan, sual soruşan, üstümə düşən insanları sevmirəm, amma anam həyatımdakı belə insanların ən başlıcasıdır. Bəzi şeylər istənməsə də, edilməlidir. Ana və atana hörmətsizlik etməyəcəksən. Vəfa borcu budur.
V arlığını anlamaq üçün üst- üstə gəlməlisən. Ailəni, sev- gilini, peşəni... Amma anladıqdan sonra çıxmazsan üstünə gəldiklərin bütləşər. Nəfs varkən çətindir, böcəyin stəkandan qur- tulma mücadiləsi kimi. İ nsan ölümdən də zövq duyar. Heç mi balıq tutmadınız? Səbəbsiz yerə öldürməyə səbəbsiz yaşayan ölümlü seçilir. Arvadının hazırladığı çörəkləri itə layiq bilən biri. Ancaq ədalətli olan, böyük ehtimalla, qanuni deyildir. Məhkəməyə düşən artıq insan deyil, rəqəmdir. Müzakirə olunan artıq insanlıq deyil, cinayət məsələsidir. -Tanrıya inanırsanmı? O haradadır ki ? -Qucaqla məni. Nə hiss edirsən? -Səni sevirəm. -Tanrı bax indi buradadır. -Səni sevirəm. -Nə istəyirsən ? -Heç -Mən yaxşı insan deyiləm -Önəmli deyil, səni sevirəm. B ir insanın düşüncələri onun həyatını anladır. Qadın həyatda iki dəfə gözəl olur, ya sevəndə, ya da öləndə. Tək bir erotik hərəkət göstərmədən ero- tizmin həyatımızdakı yeri, göyü qucaqlayan şiddətini tamaşaçıya anlada bilmək...
33 F İ L M F İ C T İ O N U şaqkən böyüklərin şəhadət barmağını tutardım... Ana qızının doğduğu uşağı oğurlayır, qız da ananın böyütdüyü. Uşaq anaya ana demir. Kişilər ədalətli, qadınlar xeyirxah, uşaqlar isə amansızdır çünki. Qumarbazlar da pul itirməkdən ziyadə öz ağılsız cəhdlərinin boşa çıxmasına təəssüf edirlər Ania kimi. Oğurluq sadəcə maddi olaraqmı mümkündür? Sevgi, hörmət, sədaqət... oğurlana bilməzmi? Bax, ana qızının uşağına bəslədiyi sevgini öz qızından oğurlayıb. H eç bir sosial-siyasi məqsəd kiçik bir qızın həyatından önəmli deyildir. Vəziyyət yalan yerə şahidlik etmək tələb etsə belə. Ə rin arvadını onu aldatdığı üçün günahlandırmasını gözləyirsən, tərsi olur. İnsan, aldatma hərəkətini ərin arvadını başqa bir kişi ilə tutmasında deyil, əslində birlikdə qərarlaşdırdıqları bir şeyi bir-birindən gizləmələrində axtarmağa məcbur qalır. Ö lü balıqlar ölüm xəbərini yetirir bizə…Böyüyüncə itirdiyiniz uşaq saflığını yenidən əldə etmədən anlamağın mümkün deyil qardaşları. Zəhmət çəkmədən əldə edən, gözlənilmədən itirər, həm də azdan da olar. Səbri öyrənəcəksən, tələsmədən, qarşılıqlı sədaqəti unut- madan yenidən quracaqsan kolleksiyanı. D ecalogue`u bütöv bir film kimi düşün. Əvvəlcə oxunduğu, sonra həll edildiyi, daha sonra isə nəticənin kitabın arxasındakı cavabla örtüşmədiyinin kəşf edildiyi riyaziyyat məsələsi kimi. Sən filmin “belə” bitəcəyini gözləyərsən, “elə” belə bitməz. Fikirləri zorla qəbul etdirməz, suallar soruşar sadəcə, izləyicisi qədər cavabları olan...
34 F İ L M F İ C T İ O N SEN AYDINLATIRSIN
GECE Yİ ŞAİRİN ŞEİR FİLMİ Bilmirəm, bu hamıda belədir ya necə, hansısa filmə baxanda, hansısa kitabı oxuyanda, musiqini dinləyəndə - bütün bunlar müəllifin tanış olduğum ilk işidirsə və xoşuma gəlmirsə, istər istəməz həmin müəllifə qarşı önyarğı yaranır məndə. Bunun yanlış olduğunu bilirəm, amma belədir, elə bilirəm ki, müəllifin digər işləri də elə-belə, məni cəlb etməyəcək. Onur Ünlüdən yazacğam. Onun “Celal Tan ve ailəsinin aşırı acıklı hikayesi” filmini izləmişdim ilk dəfə. Filmi bəyənmədim. Mövzu mənə klişe gəldi niyəsə. Sanki mən hadisələrin sonunu təxmin edəcəkmişəm, sanki mən bu dialoqlara, hadisələrə nə vaxtsa şahid olmuşam təsiri bağışladı. Önyarğıya qapıldım və Onur Ünlü filmləri izləmədim. Keçən həftələrdə isə Onur Ünlünün sonuncu filmi “Sen aydınlatırsın geceyi” filmini izlədim. Film vizyona girməyəcək. Bu da rejissorun özü demiş, film dünyasına və düşmənlərinə etirazıdır. Rejissor filmini götürür və şəhər-şəhər gəzərək universitetlərdə, gənclərin yaratdığı klublarda izləyici ilə görüşdürür. Hər halda mən özümü o filmə baxa bilmiş şanslı insanlardan biri kimi görürəm. Filmi barədə, hələ çox insan izləmədiyi üçün çox bilgi verməyəcəm. Başlayaq.
35 F İ L M F İ C T İ O N Onur Ünlü bildiyimiz kimi Ah Muhsin Ünlü imzası ilə şeirlər yazan həm də şairdir. Filmdə Onur Ünlünün Şekspirdən ilhamlandığını düşünürəm. Çünki izlədiyim hər iki filmində Şekspirin şeirləri, misraları var. Elə bu filminin adı da Şekspir misrasıdır. Film, komik, dram və azacıq da fantastikdir. Amma bu fan- tastika izləyicini narahat etmir. İzləyici dramatizmi yaşayır, gülür və həm də maraqda qalır. Janrlararası keçidlərdə qopuqluq yoxdur. Film, Camal (Ali Atay) və Yasəmənin (Demet Evgar) sevgisindən bəhs edir. Camal və Yasəmən təsadüfən tanış olurlar. Filmdə xarakterlərin demək olar ki, çoxunun hansısa özəlliyi, fövqəltəbii gücü var. Divarın arxasını görmək, güzgüdə görünməmək və ancaq güzgüdə görünmək, zamanı durdurmaq və ölüm- süzlük kimi xüsusiyyətlərə malik xarakterlərlə qarşılaşırıq. Filmdə istifadə edilən musiqilər də filmin həzin tonunu qoruyur. İnsanın filmə qarşı olan hisslərinin balansını pozmur. Ağ-qara olan filmdə görünən tək rəng qırmızıdır. Film Onur Ünlü tərzi deyil. Və özünün də dediyinə görə, etmək istədiyi tərz dəyişikliyi və izləyicini yox- lamaq deyil. Filmdə Yasəmənin qohumu olan və yataq xəstəsi bir kişi görürük. Amma filmlə əlaqəsi yoxdur. Sadəcə Yasəmən ona baxır. Rolu sadəcə yatmaqdır. Onur Ünlü xərçəng xəstəliyinə görə müalicə alır. Anası da eyni xəstəlikdən rəhmətə gedib və anası haqqında yazdığı bir şeirdə, anasının da yataq xəstəsi olduğunu anladan misra var. Filmdəki o yataq xəstəsini görəndə yadıma elə rejissorun özü və anası düşdü. Görəsən filmdəki rolu sadəcə yatmaq olan o xəstə əslində kim idi? Rejissorun anası, ya xəstə psixologiyası ilə o xəstənin əslində özü olduğuna vurğu edirdi?
Ümumiyyətlə, rejissor bunu təkzib etsə də məhz bu film şeirin özüdür. Biz şeir oxuy- uruq və pitoresk sayəsində şeir gözümüzdə canlanır. Bu film də Şekspir şeirinin, misralarının O n u r Ü n l ü g ö z ü n d ə k i canlanışıdır. Filmdə zamanı dur- duran qız var. Şekspirin belə bir misrası var: “İki əlimi bir-birinə qovuşdurub dondursam elə bu anı, deyə biləcək heç nəyim yoxdur. Onsuz da yalnızlıq elə belə bir şeydir”. Rejissor şeiri çəkib yəni. Bu gözəldir. Bir də filmdə Camal, həyat yoldaşı Yasəmən üçün Şekspirin bu şeirini oxuyur: “Yarayla alay eder yaralanmamış olan Bak nasılda sararıp soluvemiş tanrıça kederden Sen ondan çok daha parlaksın çünkü Sen! Tüm göklerin en güzel yıldızların ilki Sen aydınlatırsın geceyi” Filmdə məkan olaraq Onur Ünlünün uşaqlığının bir qisminin keçdiyi babasının evindən də istifadə edilib. Həm də filmdə hər səhnədə gördüyümüz hər üç xarakterin də – Camal, Yasəmən və zamanı durduran qızın anası yoxdur, ölüb. Camal ana həsrəti çəkir daim. Görəsən Camal, əslində Onur Ünlünün özüdür? Şeirlərindən anasına bağlı olduğunu anladığımız Onur Ünlü də ana həsrəti çəkir. Filmdə fövqəltəbii gücü olan xarakterlər hansısa problemlə üz-üzə qalanda o güclərindən istifadə etmirlər. Həmin prob- lemi yaşayırlar. Çarəsizlik... Müsahibəsində də belə deyir: “İnsanın çarəsizliyini göstərmişik”. Həm də film başlayanda da Euripidesin sözüylə başlayır: “İnsan, endişeden yaratılmıştır”. Narahatlıq elə çarəsizlik deyilmi? Filmin mistik yanı da var, məncə. Göydən daş düşməsi, xarakterlərinin birinin gözündən daima göz yaşı yerinə qan axması, div boyda adamın olması və uçmaq. İstəyin, arzun,sevgin gerçəkləşəndə uçmaq...
36 F İ L M F İ C T İ O N Xüsusilə göydən daşların yağdığı səhnənin mistisizmlə açıqlamaq olar: Camal evlidir və zamanı durduran qız onu öpəndə, göydən daş yağmağa başlayır. Xəyanətə cavab ola bilərmi göydən daş yağması? Filmin məkanının da qəsəbə olduğunu nəzərə alsaq, heç də əbəs ehtimal deyil, fikrimcə. Müsahibəsində Onur Ünlü belə deyir: “Filmi başqa bir şeylə əvəz edə bilməzsən. Filmi film kimi etmək lazımdır. Yəni əvəz etmək olmur. Kim nəyi necə ifadə edə bilirsə, elə də ifadə edir. Bir adam bir şeyi film çəkmədən ifadə edə bilsəydi, film çəkməzdi”. Bu sözləri mənə Cəfər Pənahinin “Bu, bir film deyil” sənədli filmində çarəsizliklə dediyi “Filmi anlada biliriksə, niyə çəkirik ki? Anlada bilmədiyimiz üçün çəkirik” cümlələrini xatırlatdı. İki fərqli rejissor eyni fikirdədir. Deyəsən, bu yol məsələsidir. Ya da həqiqət. Yəni nə qədər də gerçəyin nisbi olduğunu desək də, əslində, bəlkə də həqiqət nisbi deyil. Yol birdir. Bu filmə Onur Ünlünün gündəliyi deyirəm mən və qismən də belədir. Filmdə Onur Ünlünün şair və övlad yanı var. Onun şairliyi barədə “şeirlərindən qatar keçən şair” desələr də, inanıram ki, bu filmi izləyənlərin sayı çoxaldıqca şeir kimi bir cümlə ilə onun rejissorluğunu ifadə edəcəklər. 37 F İ L M F İ C T İ O N LASLO KR ASNAHORK Aİ ƏN GECİ TURİNDƏ Macar yazıçısı Laslo Krasnohorkai, rejissor Bela Tarrın filmlərinin daimi ssenaristidir. “Lənətlənmişlər”, “Sonuncu” gəmi”, “Şeytan tanqosu”, Verkmaysterin harmoniyası” (“Müqavimətin melanxoliyası” romanı əsasında), “Turin atı” (“Ən geci - Turində” essesi əsasında”) filmləri məhz bu iki macar ssenarist və rejissorun əməkdaşlığı sayəsində meydana gəlib. 38 F İ L M F İ C T İ O N 100 il bundan əvvəl, 1889-cu ilin, bəlkə də, bu günə bənzər bir günündə Niçşe Turin, Via Karlo Alberto6 ünvanındakı evinin qapısından gəzmək, ya da poçtdan məktub götürmək məqsədilə çıxır. Yaxınlıqda bir faytonçu tərs bir atı aciz qeyzlə bizləyir. O, atı tələsdirir, ancaq əbəs yerə: heyvan yerindən belə tərpənmir. Rəiyyət- Cüzeppe Karlo Ettore -hövsələsini basa bilmir və heyvanı qamçı ilə vurmağa başlayır. Deyilənə görə, Niçşe hiddətlənir və qəddar tamaşaya son qoyur, belə ki, artıq hadisənin təşəbbüskarı özü də qəzəbdən köpük içində idi. Qalın bığları olan hündür cənab isə gözlənilmədən ata tərəf sıçrayır və - zənnimcə, ağzını ayrıb heyranlıqla baxanların gizli məmnunluğuna rəğmən - hönkür-hönkür ağlayaraq atın boynuna atılır. Hadisə yerində olan bir müdir coşmuş Niçşeni evə ötürür, o isə dinməzcə taxtın üstünə uzanır və iki ay hərəkətsiz qalır, daha sonra öz son sözlərini (“Ana, mən necə də axmağam”) səsləndirir və daha on ilini yüngül dəlilik vəziyyətində, ana və bacısının nəzarəti altında keçirir. Atın başına nə gəldi – bu, artıq bizə məlum deyil. Bu, onsuz da kifayət qədər qaranlıq hadisə - halbuki, onu gerçək kimi qəbul etmək də təbii olardı– tam aydınlığı ilə ruhumu- zun miskin iflasını əks etdirir– bu da sizəhəyatın mənasının itməsi ilə bağlı ortaya çıxmış ümumfaciə nümunəsi. Fəlsəfənin qaranlıq ulduzu, ümumbəşəri dəyərlərin əzəmətli əleyhdarı, qətiyyətlə xeyirxahlıq və mərhəməti rədd edən misilsiz nəhəng döyülmüş atın boynuna atılır? Bağışlanılmaz dərəcədə bayağı, ancaq qanunauyğun bir sual ortaya çıxır: niyə faytonçu- nun boynuna yox? Bütün baş verənlərin sifilislə müşayiət olunan şiddətli tipik iflic tutmaları olduğunu iddia edən həkim Mebiusa dərin hörmətimə baxmayaraq, burada faciəvi aldanışın dərki mənə ildırım zərbəsi kimi görünür: uzun və əzablı mübarizədən sonra Niçşenin varlığı əvvəllər onun ayrılmaz hissəsi olan iblisanə düşüncə tərzindən imtina etməyə başladı. Tomas Mannın fikrincə, bu yanlış fikir “əclaflığın iztirab çəkən peyğəmbəri”nin həyat və əxlaqı bir-birinə qarşı qoymasından doğmuşdur. “Həqiqət ondadır ki, - Mann əlavə edir- əxlaq və həyat vahid tamı təşkil edirlər. Etika – həyatın dayağı, əxlaqlı insan isə həqiqi həyat vətəndaşıdır”. Mannın mülahizələri öz alicənablığı ilə gözəldir: ancaq hətta biz onun məsləhətlərinə əməl edərək [bu ideal dənizdə] sərbəst üzmək üçün vaxt qənaət etsək də, bizim gəmimizi Turindəki Niçşedən başqa heç kim idarə edə bilməz. Bu, təkcəüzəcəyimiz suların başqa olduğunu göstərmir, həmçinin, əsəb sisteminin tam fərqli mex- anizmini tələb edir: hətta burada gəmi kanatı qalınlığında polad əsəblərdən danışmaq yerinə düşər. Və bu kanat çox güman ki, bizə lazım olacaq, axı böyük təəccübümüzə rəğmən, biz Tomas Mannın sözlərinin gətirib çıxardığı limanda olacağıq, - ancaq bu həmin liman olsa da, biz özümüzü onun vəd etdiyi kimi hiss etməyəcəyik. Niçşenin Turin faciəsi bizə göstərir: əxlaqi qanunlarla har- moniyada olan həyat azad seçim deyil, çünki hər hansı əks apriori seçmək mümkün deyil. Mən bu qanunlara zidd olaraq yaşaya bilərəm, ancaq məni onlarla qırılmaz surətdə bağlayan sirli və qarşısıalınmaz qüvvədən azad ola bilmərəm. Əgər mən nə olursa-olsun, əxlaqi qaydaların əksinə olaraq yaşasam, yəqin ki, öncədən duyulan miskin bir ictimai həyata daxil olacağam - və bu həyatda, Niçşenin sözləri ilə desək, “yaşamaq və ədalətsiz olmaq eyni şeydir” - ancaq məni mövcudluğumun mənası haqqında qüssələnməyə məcbur edən həlledilməz kon- flikti çözə bilməyəcəm. Çünki hal-hazırda ictimai həyatın bir hissəsi olaraq mən yenə də anlaşılmaz səbəbdən vahid tam adlandırdığım nəsnənin hissəsi olaraq qalmağa davam edəcəyəm. Və burada Kanta müraicət etmədən keçinmək olmaz- məhz O, yuxarıda adıçəkilən qaydalarla birgə onları pozma haqqını daxilimdə yerləşdirib. Burada biz artıq limana girişi göstərən bakenlər arasında manevr edirik. Özü də kor-koranə: mayakda hamı yatır və bizim manevrlərimizi idarə etməyə kimsə yoxdur. L ö v b ə r i , k a i n a t ı n ə x l a q qaydalarının ali mənasını əks etdirməsi haqda suallarımızı sürətlə udan alatoranlıqda atmaq lazım gəlir. Və biz belə bir xəbərsiz vəziyyətdə dayanır və hər tərəfdən bədbəxtlik sorağı ilə astaca bizə yaxınlaşan yeni yoldaşlar müşahidə edirik. Biz onlara hər hansı xəbərdaredici işarə vermək gücündə deyilik, biz onları yalnız əzab dolu baxışlarla yola salırıq. Bizə elə gəlir ki, belə də olmalıdır: uzaqdan bizə yaxınlaşanlar da günlərin bir günü buna oxşar hisslər keçirəcəklər – bu gün olmasa da, sabah... ya on, ya da otuz ildən sonra. Ən geci – Turində. Yüklə 7,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|