Kurikulum 2013- №3 Kur qxd

21
Kurikulum. 2013. №3
Mәtnlәrin mürәkkәbliyi vә onun qiymәtlәndirilmәsi yolları (II)
İlk be  lә araşdırma 1998-ci ildә Z.Kaya tәrә -
fin 
dәn aparılmışdır [63]. O, 4-cü vә 5-ci
siniflәr üçün iki dәrsliyi Qanninqin dumanlıq
indek 
sinә görә araşdırmışdır. F.Güneşin
araşdırma larına görә, Milli Eğitim Bakan lığı
tәrәfindәn 1996-cı ildә «Çocuk Kitapları Di -
zisi» çәrçivә sindә hazırlanması uşaq kitab la -
rının 52-dәn 40-ı oxunabilirlik ölçülәrinә
uyğun deyil [64]. Turan Temur öz araş dır ma -
sın 
da 5-ci sinif türk 
 
cә dәrs kitablarındakı
mәtn lәrin  oxunabi lirlik  göstәricisinin  şa gird -
lә rin  sәviy yә sindәn  yüksәk  olmasını gös tәr -
miş dir  [43].
V.Sönmezin araşdırmalarında Qannin qin
dumanlıq indeksi türkcә mәtnlәr üzәrindә sı -
naqdan keçirilmiş vә hәmin düsturun tutarlı
bir nәticә vermәdiyi tәsbit edilmişdir. Türkcә
mәtnlәr üçün mәtndәki namәlum sözlәrә әsas -
lanan riyazi bir düstur da işlәnib hazırlanmışdır
[65]. Y.Budak öz araşdırmasında V.Sön mezin
tәklif etdiyi düsturla Qanninqin duman lıq in -
dek sini müqayisә etmişdir [66].
K.Z.Zorbaz 2007-ci ildә dәrc etdirdiyi
«Türkçe ders kitaplarındaki masalların keli-
me-cümle uzunlukları ve okunabilirlik dü 
-
zey 
leri üzerine bir değerlendirme» adlı
tәdqiqat işindә dәrsliklәrdәn götürülmüş
nağılların şagirdlәrin yaşlarına vә tәhsil
sәviyyәsinә uy 
ğunluğuna diqqәti çәkmişdir.
Bu mәqsәdlә, o, Ateşmanın türkcә mәtnlәr
üçün uyğunlaşdırdığı Fleşin oxuma asanlığı
düsturundan is 
tifadә etmişdir. Onun gәldiyi
nәticәlәrә görә, orta mәktәb dәrsliklәrindә
nağılların oxuna 
bi 
lirlik göstәricisi sözlәrin
uzunluğu baxı 
mın 
dan sinif sәviyyәsinә uy 
-
ğun dur. Bununla birlikdә, Zorbaz bu araş dır -
masında 4-cü sinif 
dәki mәtnlәrin 3-cü
sinifdәki mәtnlәrә nisbә tәn daha asan oxunan
olması fikrini irәli sürmüşdür. Araşdırmadan
alınan digәr maraqlı bir nәticә isә ondan
ibarәtdir ki, dәrslik 
lәr 
dә 
ki nağıllar cümlә
uzunluğu  baxı mın dan  şa gird lәrin  yaşlarına  vә
tәhsil sәviy 
yә 
sinә görә dәyişmir. Bu da
dәrslik lәr dәn  gö türül müş  mәtn lәrin  inkişaf et -
di rici xüsusiyyәtә malik ol mamasını göstәrir
[67].
Nәhayәt, Gökhan Çetinkaya «Türkçe me -
tinlerin okunabilirlik düzeylerinin tanımlan-
ması ve sınıflandırılması» adlı doktorluq işin -
dә (2010) türkcә mәtnlәrin oxuna 
bilir 
li 
yi 
nә
«dörd vә daha çox hecalı sözlәrin nisbәti»,
«orta söz uzunluğu», «tәkrarlanan sözlәrin nis -
bә ti», «orta cümlә uzunluğu» kimi para metr -
 
lәrin tәsirini araşdırmaqdır. Türkcә mәtn 
lәr
üçün oxunabilirlik balını hesablayan yeni düs -
tur işlәnib hazırlanmış vә hәmin düstur tәt biq
edilәrәk  orta  mәktәb  dәrs lik lә ri nin  oxu nabi -
lirlik balları müqayisә olun muş dur [68]. Çetin -
kayanın tәklif etdiyi yeni oxunabilirlik düsturu
aşağıdakı kimidir:
ÇP = 118,823–25,987
•
OSU–0,971
•
OTU
ÇP –
çıkartma puanı;
OSU – 
ortalama sözcük uzunluğu;
OTU –
ortalama tümce uzunluğu.
5.3.3. Başqa dillәr üçün oxunabilirlik
düsturları. 
Keçmiş Sovetlәr Birliyindә mәtn -
lә rin, xüsusilә tәdris mәtnlәrinin mürәkkәb li -
yi vә onların optimallaşdırılması ilә bağlı әn
geniş tәdqiqatlar eston alimi Y.A.Mikk tә rә -
fin 
dәn aparılmışdır [69-71]. Mikkin gәl 
di 
yi
nәticәyә görә, mәtnlәrin oxunabilir li yi ni yük -
sәltmәk üçün ondakı budaq cüm lә lә rin, feli
sifәt vә feli bağlama tәrkiblәrinin, elә cә dә tә -
yin vә zәrflәrin sayını azaltmaq mәq sәdә uy -
ğun dur. Eyni zamanda Mikk mәtn lәrin mü -
rәk 
kәbliyinә tәsir edәn başlıca fak 
tor 
lardan
isim lәrin mücәrrәdlik dәrәcәsini xü su si qeyd
edir. İsimlәrin mücәrrәdlik dәrәcәsi aşa ğıdakı
üçballıq şkala üzrә müәyyәn olunur:
•
Bilavasitә duyğu orqanları vasitәsilә
dәrk edilә bilәn әşyaları vә canlı varlıqları
bildirәn isimlәr (mәsәlәn, maşın, uşaq);
•
Bilavasitә duyğu orqanları vasitәsilә
dәrk edilә bilәn hadisәlәri bildirәn isimlәr
(mә sәlәn, işıq, sәs);
•
Bilavasitә duyğu orqanları vasitәsilә
dәrk edilә bilmәyәn fikir konstruksiyalarını
bil  dirәn isimlәr (mәsәlәn, funksiya, müb tә da).
Y.A.Mikk keçmiş Sovetlәr Birliyindә ilk
oxunabilirlik düsturunu da işlәyib hazırlan 
-
mış dır. Onun eston dili üçün tәklif etdiyi düs-
tur aşağıdakı kimidir:

---

22
Kurikulum. 2013. №3
İsmayıl Sadıqov
X
0
= 0,131X
1
+9,84X
2
–4,59
Burada:
X
0
–
mәtnin mürәkkәblik indeksi, 
X
1
–
müstәqil cümlәlәrin orta uzunluğu
(simvollarla), 
X
2
–
mәtndә tәkrarlanan isimlәrin orta
mücәrrәdliyidir.
Bu düsturun tәtbiqi zamanı müstәqil
cüm 
lәlәrin uzunluğunu 11 adi kitab sәhi 
-
fәsinә  gö rә,  tәkrarlanan  isimlәrin  mücәr rәd -
liyini isә 7 sәhifәyә görә müәyyәnlәşdirmәk
mәqsәdә uy ğundur. Kitabın göstәrilәn hәcmdә
tәhlili mü rәkkәblik indeksini orta hesabla ±1
dә qiq lik lә  tә min  edir  [11].
Mikkin bu düsturundan eston dilindә
müx  tәlif fәnlәr üzrә dәrsliklәrin dilinin ay dın -
lığının müәyyәnlәşdirilmәsindә istifadә olun -
 muşdur.  Alınmış  göstәricilәrin  qarşı-qar şı ya
qo yul ması  şagirdlәrin  dәrsdәki  mü vәf fә qiy -
yәtinin dәrsliklәrin dilinin leksik vә sin tak tik
baxımdan mürәkkәbliyindәn asılı ol 
ma 
sını
aş  kar etmәyә imkan vermişdir. Xü su sәn, fizi -
ka vә anatomiya dәrsliklәrinin ma 
te 
rialları
üzә rindә aparılan tәdqiqatlar maraqlı nә  ticә -
lәr vermişdir. Eksperiment üçün ha zır lan mış
mәtn lәrdә yeni sözlәrin seçimi vә izahı diq -
qәt lә  aparılmış,  ifadәlәrin  mü cәr rәd li yi  azal-
dılmış,  sintaktik  konstruksiyalar  sa dә lәş diril -
miş,  mәtnin  strukturu  dә yiş diril miş dir.  Nәti -
cә dә anatomiyadan materialların şa gird lәr tә -
rә findәn mәnimsәnilmәsi 14% yük sәl miş, bi -
lik lәri isә 11% artmışdır. Fizika kur su üzrә dә
bәn zәr nәticәlәrә nail olunmuşdur.  
Rus dili üçün ilk oxunabilirlik düsturu
1973-cü ildә M.S.Matskovski tәrәfindәn
işlәnib hazırlanmışdır [72, 73]. O, müxtәlif
sahәlәrә aid 50 müxtәlif mövzuda mәtn seç -
miş vә eksperiment Moskva mәktәblәrinin
bi rin dә aparılmışdır. Belә ki, hәr bir mәtnin
mürәkkәbliyini 7-ci sinifdә oxuyan 60 şagird
qiymәtlәndirmişdir. Mәtnin mürәkkәbliyinә
tәsir edәn amillәri müәyyәnlәşdirmәk üçün
ingilis dilindәki mәtnlәr üçün mövcud olan
oxu nabilirlik düsturları tәhlil olunmuş, tәmәl
olaraq orta cümlә uzunluğu vә çoxhecalı (4
vә daha çox hecalı) sözlәrin faizi götürül 
-
müşdür. Nәticәdә aşağıdakı düstur alınmışdır: 
Х
1
= 0,62Х2+0,123Х3+0,051
Burada:
Х
1
–
mәtnin mürәkkәbliyinin qiymәti, 
Х
2
–
orta cümlә uzunluğu, 
Х
3
–
üçdәn çox hecalı sözlәrin faizidir.
Mәhdud hәcmdә mәtn әsasında alınmış
bu düsturun etibarlılığının yoxlanmasına eh -
tiyac olduğunu müәllifin özü dә qeyd etmiş -
dir. Ola bilsin, mәhz bu sәbәbdәn gös tәrilәn
düs tur geniş tәtbiq edilmәmişdir.
Mәtnlәrin  mürәkkәbliyini  qiymәt lәn dir -
mәk üçün orijinal düstur Y.Tuldava tәrәfindәn
tәklif olunmuşdur [74]. O, düsturlarda tez-tez
rast gәlinәn iki mürәkkәblik komponentini
seç miş  vә  ümumlinqvistik  qanuna uyğun luq la -
ra görә onlar arasında әlaqәni müәyyәn et miş -
dir. Nәticәdә Tuldava mәtnlәrin mü rәk kәb liyi
üçün aşağıdakı düsturu tәklif etmişdir:
R = ī
•
lg Ī
Burada:
R –
mәtnin mürәkkәblik indeksi,
ī –
orta söz uzunluğu (hecalarla),
Ī –
orta cümlә uzunluğudur (sözlәrlә).
Bu düstur hansısa bir dillә bağlı deyil. O,
müxtәlif dillәrdә müşahidә olunan qanuna uy -
ğun  luqlar әsasında hazırlanmışdır. Ona görә
dә Y.Tuldavanın düsturu müxtәlif dillәrdә
mәtn  lәrin tәhlili üçün nәzәrdә tutulub.  
İ.V.Oberneva rus vә ingilis dili lüğәtlәrini
araşdıraraq ilk növbәdә Fleşin oxuma asanlı-
ğı düsturunu rus dili üçün uyğunlaşdırmışdır
[75]. Bundan başqa, o, eyni mәtnlәrin ingilis
vә rus dillәrindәki variantlarını müqayisә et -
mәk lә Fleşin oxuma asanlığı düsturu ilә ya na -
şı, Fleş-Kinsaydın tәhsil sәviyyәsi düs tu runu
vә Qanninqin dumanlıq indeksini dә rus dili
üçün işlәyib hazırlamışdır. Nәticәdә İ.V. Ober -
 
neva rus dilli mәtnlәr üçün aşağıdakı düs 
-
turları tәklif etmişdir:
Rus dili üçün Fleşin oxuma asanlığı düs-
turu:
K = 206,836–60,1W–1.3S
(
K – 
mәtnin mürәkkәblik qiymәti, 
W –
söz 
dәki hecaların orta sayı, 
S –
cümlәdәki
söz lәrin orta sayı)

---