Kurikulum 2013- №3 Kur qxd

25
Kurikulum. 2013. №3
Mәtnlәrin mürәkkәbliyi vә onun qiymәtlәndirilmәsi yolları (II)
qiymәtlәndirilmәsi zәrurәtini yaratdı. Mәtnlә -
rin miqdar xarakteristikalarını hesab la yan vә
onların 
oxunabilirliyini 
müәy yәn lәş di rәn
proq ramlar, o cümlәdәn sәrbәst (havayı) yayı-
lan proq ramlar meydana çıxdı. Mәsәlәn, 
http://www.readabilityformulas.com/
free-readability-formula-tests.php, yaxud
http://www.online-utility.org/english/reada-
bility_test_and_improve.jsp ünvanlarında
yer  lәş dirilmiş  oxunabilirlik  kalkulyatoru  va -
sitәsilә hәr bir istifadәçi istәdiyi mәtnin oxu -
nabilirliyini bir neçә düstur üzrә qiy mәt lәn di -
rә bilir. Bu proqramlar, elәcә dә bunlar kimi
baş qa pullu vә ya pulsuz yayılan proqramlar,
ilk növbәdә, ingilisdilli mәtnlәr üçün nәzәrdә
tutulub. ABŞ vә Böyük Bri ta ni ya mәktәblә -
rin dә mәtnlәrin müәyyәn yaş qru pun uyğun -
luğunu qiymәtlәndirmәk üçün oxunabilirlik
me  todikasından geniş istifadә olunur. Tәhsil -
lә bağlı saytların әksәriyyәtindә mәtnin oxu-
nabilirliyinin hesablanmasına aid örnәklәrә
rast gәlmәk olar. Mәsәlәn, 
http://www.tameri.com/teaching/levels.html
ünvanında oxunabilirliyin necә hesablan ma -
sına aid nümunәlәr verilib.
Mәtnin statistikasına baxmaq, yәni onda
olan simvolların, sözlәrin, cümlәlәrin vә s.
miq 
 
 
darını hesablamaq üçün әlavә proqram 
-
lar sız da keçinmәk olar. Belә ki, çağdaş mәtn
re daktorları bu imkana malikdir, yәni onlar
sim   volların,  sözlәrin,  cümlәlәrin,  abzasların
sa  yı, elәcә dә mәtnin başqa miqdar xarakte-
ristikalarını hesablamağa imkan verir. Mә sә -
lәn, Word mәtn redaktoru orfoqrafiyanı yox -
ladıqdan sonra mәtnin oxunabilirlik sta tis ti -
ka 
 
sını verir. Əlbәttә, burada da hәr şey ilk
növ bәdә ingilisdilli mәtnlәr üçün doğru olur.
Mә sәlәn, mәtndәki hecaların sayı ingilis di li -
nin qaydaları әsasında hesablanır.  
Nәticә. 
Oxunabilirlik düsturlarının po 
-
pul yar lığı getdikcә artır. Bir zamanlar yalnız
in gi lis dili üçün olan bu düsturların hazırda
İs veç, Çin, Koreya, eston, rus, slovak, Uk ray -
na, alman, fransız, holland, ispan, hindi, Vyet -
nam, ivrit, türk vә b. dillәr üçün variantları
möv cuddur.  Oxunabilirlik  sahәsindә  tәd qi qat   -
lar oxu materiallarının uğurla mә nimsә nil mә -
sinә tәsir edәn amillәrә diqqәti yönәldib. Bu
düsturların kömәyilә dәrsliklәrin mürәk kәb -
lik sәviyyәsi qiymәtlәndirilir. Bәdii әdә biy -
yatın oxunabilirlik dәrәcәlәri haqqında mә 
-
 
lumatlar kitabxanaçılara oxucularına uy 
ğun
kitablar seçmәkdә düzgün mәslәhәt ver mәyә
kömәk edir. Bir çox jurnallar onlara tәq dim
olunan  mәqalәlәrin  qiymәt lәndiril mә si  üçün
bu düsturlardan istifadә edir. 
Müәyyәn dil üçün işlәnib hazırlanmış
düs turu, üzәrindә heç bir dәyişiklik etmәdәn
başqa bir dil üçün istifadә etdikdә eyni nә -
ticәlәr alınmayacaq. Mәsәlәn, ingilis dilindә
olan mәtnlәrin oxunabilirlik sәviy yә si ni tәyin
etmәk mәqsәdiylә istifadә edilәn bir düsturu
Azәrbaycan türkcәsindәki mәtnә tәt biq etdik -
dә yanlış nәticәlәr verәcәk. Çünki bu düs tur -
larda әn çox istifadә olunan dә yi şәn lәr – orta
cümlә uzunluğu, orta kәlmә uzun lu ğu ingilis
vә Azәrbaycan dillәrindә fәrqlidir. Hәtta söz -
dәki hecaların hesablanması qaydası bu iki
dildә müxtәlifdir (dilimizdә sözdәki hecaların
sayı saitlәrin miqdarı ilә müәyyәn olunsa da,
ingilis dilindә bu belә deyil). Ona görә dә
azәr baycandilli  mәtnlәrin  mürәk kәb li yini
qiy  mәtlәndirmәk üçün uyğun riyazi mo del vә
avtomatlaşdırma  vasitәlәri  hazır lan ma lıdır.
Bu 
 
nun üçün isә konkret olaraq aşa 
ğı 
da 
kı
mәsәlәlәrin hәlli zәruridir:
•
Azәrbaycan dili üçün oxunabilirlik düs -
turlarının qurulması;
•
Azәrbaycandilli mәtnlәrin oxunabilirlik
göstәricisinin müәyyәnlәşdirilmәsi prosesini
avtomatlaşdırmaq üçün müvafiq proqram
tәminatının hazırlanması;
•
Oxunabilirliyin hesablanması üçün
proq ram tәminatının veb versiyasının vә oxu-
nabilirlik mövzusunda veb-saytın hazır 
lan 
-
ma  sı (www.oxunabilir.az).

---

26
Kurikulum. 2013. №3
İsmayıl Sadıqov
Azәrbaycandilli mәtnlәrin mürәkkәb 
li 
-
yini qiymәtlәndirmәk üçün riyazi mo delin vә
avto matlaşdırma  vasitәlәrinin    hazırlan ma sı -
nın praktiki әhәmiyyәti ondan ibarәtdir ki,
tәdris mәtnlәrinin mürәkkәbliyinin qiymәt 
-
lәn 
 
dirilmәsi üçün işlәnib hazırlanmış avto 
-
mat   laşdırılmış texnologiya vә uyğun proqram
tә minatından elmi-pedaqoji işçilәrin müxtәlif
ka teqoriyaları – dәrslik vә dәrs vәsaitlәri müәl -
 liflәri, metodist vә müәllimlәr, tәhsil sayt ları -
nın yaradıcıları vә redaktorları, tәhsil müәssi -
sә lәri  rәhbәrlәri,  «Dәrsliklәri  qiy mәt lәn dirmә
şu ra sı» vә s. yararlana bilәrlәr.
ƏDƏBİYYAT
1. Подласый И.П. «Педагогика». Мос к ва:
Юрайт-Издат, 2009. 
2. DuBay W.H. «The Principles of Rea da -
bility» – Costa Mesa, California: Impact In 
-
formation, 2004.
3. Abdullayev A.S. «Azәrbaycan dilinin tәd -
 ri si tarixindәn» – Bakı: Maarif, 1966.
4. Беспалько В.П. «Учебник. Теория соз -
 
да 
ния и применения». Москва: НИИ школь 
-
ных технологий, 2006.
5. Крупская Н.К. «Какой нам нужен учеб -
ник». Москва: Работник просве ще ние, 1930.
6. Проблемы школьного учебника: ХХ
век. Итоги Сборник (под ред. Зуева Д.Д.).
Москва: Просвещение, 2004.
7. Mәrdanov M., Şahbazlı F. «Azәrbay ca   nın
tәhsil siyasәti (1998-2005)», II kitab. Bakı,
Tәhsil, 2005.
8. DuBay W.H. «The Classic Reada 
bi 
li 
ty
Stu dies». Costa Mesa, California: Impact Infor -
mation, 2006. 
9. Константинов Н.А., Медынский Е.Н.,
Шабаева М.Ф. «История педагогики». Мос 
-
ква: Просвещение, 1982.
10. Клычникова З.И. «Психоло 
гичес 
кие
особенности обучения чтению на иностран-
ном языке». Москва: Просвещение, 1973.
11. Микк Я.А. «Оптимизация сложности
учебного текста». Москва: Прос 
веще 
ние,
1981.
12. Перовский Е.И. «Методическое пос т -
роение и язык учебника для средней шко  лы».
Известия АПН РСФСР, 1955, вып. 63, с. 3-139.
13. Криони Н.К., Никин А.Д., Филип по ва
А.В. «Автоматизированная система ана 
лиза
сложности учебных текстов», Вест ник УГАТУ,
Управление, ВТиИ T. 2008, 11, №1 (28). c. 101-
107.
14. Лернер И.Я. «Критерии сложности не -
ко 
торых элементов учебника». В кн.: Проб 
 
 
-
лемы школьного учебника. Москва, 1974, вып.
1, с. 47-58.
15. Пруха Я. «К разработке параметров
слож ности учебного текста». В кн.: Проб ле мы
школьного учебника. Москва, 1985, вып. 15, с.
143-164.
16. Бауманн М., Гайлинг У., Нестлер К.
«Дос ту пность учебных текстов, факторы зат -
рудняющие понимание и их устранение». В
кн.: Проблемы школьного учебника. Москва,
1988, вып. 18, с. 244-259.
17. Сохор A.M. «Логическая структура
учебного материала». Москва: Педагогика,
1974.
18. Пиотровский Р. Г. «Текст, машина, че -
ловек». Ленинград: Наука, 1975.
19. Flesch R. «The art of readable writing».
New York: Harper, 1949, 1974.
20. Фарапонова Э.А. «Возрастные разли-
чия в узнаваемости и воспроизведении нагляд-
ного и словесного материалов». Ав то реферат
диссертации на соискание ученой степени
кандидата психол. наук, 1953.
21. Чистякова  Г.Д.  «Исследование  по ни   -
мания текста как функции его смысловой
струк 
туры». Автореф. дисс. канд. психолог.
наук, 1975. 
22. Klare G.R. «The measurement of readabi-
lity». Ames, Iowa: Iowa State University Press,
1963.
23. Miller G.A. «The magical number se ven,
plus or minus two: Some limits on our ca pacity
for  processing  information».  Psy cho   logical
Review, 1956, 63, 81-97.

---