Kurikulum 2013- №3 Kur qxd

23
Kurikulum. 2013. №3
Mәtnlәrin mürәkkәbliyi vә onun qiymәtlәndirilmәsi yolları (II)
Rus dili üçün Fleş-Kinsaydın tәhsil sә 
-
viy  yә si  düsturu:
K = 0.5*СДП+8,4*СДС–15,59
(СДП – orta cümlә uzunluğu, СДС – söz -
dәki hecaların orta sayı)
Rus dili üçün Qanninqin dumanlıq indek si  
I=(1,25*СДП+
0,24*Çoxhecalı_sözlәrin_faizi)*0,4
Bundan başqa, İ.V.Oberneva öz tәdqiqat
işindә bu düsturlar әsasında mәtnlәrin mü 
-
rәkkәbliyini tәhlil etmәk üçün proqram tә mi -
natı hazırlamış vә tәdris mәtnlәrinin mürәk -
kәbliyini  informasiya  texnologiya la rın dan  is -
tifadә etmәklә tәhlil etmәk üçün meto di ka iş -
lәyib hazırlamışdır. Eyni zamanda o, ha zır -
lan 
 
mış metodika әsasında bir sıra mәk 
tәb
dәrs  liklәrini  qiymәtlәndirmişdir.
Z.V.Partiko mәtnlәrin oxunabilirliyinin
qiy  mәtlәndirilmәsi üsullarını Ukrayna dilinә
uyğunlaşdırmışdır [76]. Düsturların düzәldil -
mә si zamanı Ukrayna dilindә orta sәviyyәli
oxu 
nabilirliyә malik mәtnlәr üçün orta-sta 
-
tistik göstәricilәr (orta söz uzunluğu N=7.4,
orta cümlә uzunluğu S=18.75, abza s da kı orta
cümlә sayı P=2.4 vә s.) әsas götü rül müş dür.
Nәticәdә Ukrayna dili üçün Fleşin oxu 
ma
asanlığı düsturu aşağıdakı şәkildә olur:
RE=206,835–(5,9252
•
ASL)–(28,3
•
ASW)
Bundan başqa, müәllif Ukrayna dilindәki
mәtnlәrin oxunabilirliyini müәyyәnlәşdirmәk
üçün yeni düstur da tәklif etmişdir:
R=77,0/N+491,3/S+8,2/P 
Burada:
N –
sözdәki simvolların orta sayı,
S –
cümlәdәki sözlәrin orta sayı,
P – 
abzasdakı cümlәlәrin orta sayıdır.  
Bu düsturlar müәllif tәrәfindәn müxtәlif
kateqoriyalı mәtnlәr (nağıllar, qәzet mәqa lә -
lә  ri, elmi mәtnlәr) üzәrindә sınaqdan keçiril -
miş vә müsbәt nәticәlәr alınmışdır.
1977-ci ildә Dikez (P.Dickes) vә Stiver
(L.Steiver) tәrәfindәn almanca mәtnlәrin
oxu nabilirliyini qiymәtlәndirmәk üçün 6 dә -
yişәn dәn istifadә olunmuşdur [77].
C.H.Björnsson tәrәfindәn 1968-ci ildә İs -
veç dili üçün işlәnib hazırlanması oxuna bi lir -
lik indeksindә tәmәl olaraq iki dәyişәndәn:
cümlә uzunluğundan vә kәlmә uzunluğundan
istifadә olunub. İndeks 20-dәn 60-dәk dә rә cә -
 lәnib, belә ki, 20 bal çox asan mәtni, 60 bal
isә çox mürәkkәb mәtni göstәrir [78].
Slovak linqvisti Y.Mistrik mәtnin an 
la 
-
şıq 
lığını müәyyәnlәşdirmәk üçün aşağı 
da 
kı
düs tu ru tәklif etmişdir [38]: 
V • S
I
i
burada V – orta cümlә uzunluğu, S – orta söz
uzun luğu,  I
i
– sözlәrin tәkrarlanma indek si dir.   
Oxunabilirlik sahәsindә Çindә dә bәzi
araş 
 
dırmalar aparılmış vә ilk belә araşdırma
1971-ci ilә tәsadüf edir. S.J.Yang tәrәfindәn
aparılmış araşdırmada çin dilindәki mәtnlәrin
oxuna 
bilir 
li 
yinә tәsir edәn bir sıra faktor
nәzәrdәn keçiri lir ki, onların da bәzisi çin dili
üçün bәnzәrsizdir [79]. Onun tәklif etdiyi
düsturda 7 dәyişәn iştirak edir: 1) ştrixli sim-
volların orta sayı, 2) sim metrik simvolların nis -
bәti, 3) mәtndәki sözlәrin tәmәl sözlәr siya hı -
sında nisbәti, 4) orta söz uzun   luğu (bir sözә dü -
şәn simvolların orta sayı), 5) orta cümlә uzun -
luğu, 6) orta ibarә uzunluğu vә 7) bütöv cümlә -
lәrin (hәm mübtәdası, hәm dә xәbәri olan cüm -
lәlәrin) nisbәti. Oxunabilirlik dә 
rәcәsi 0-50
aralığında dәyişә bilir; 0 mәtnin çox çәtin, 50
isә çox asan olmasını göstәrir.
Mәtnlәrin oxunabilirlik sәviyyәsinin mü -
әy 
yәn edilmәsi istiqamәtindә maraqlı işlәr 
-
dәn birini 1974-cü ildә Y.Park Koreya dili
üçün aparmışdır. O, öz araşdırmasında asan
söz  lәrin sayı, çәtin sözlәrin sayı, sadә cüm -
lәlәrin sayı vә әvәzliklәrin sayı kimi 4 dәyi şә -
ni әsas götürmüşdür [80].
5.3.4. Oxunabilirlik düsturlarının çatış 
-
maz lıqları.
Mәtnlәrin mürәkkәbliyini ölçmәk
üçün oxunabilirlik düsturları nә qәdәr faydalı
vә obyektiv olsa da, onların çatışmayan cә -
hәt lәri dә vardır. Bu düsturların çatışmazlıq-
ları bir sıra araşdırıcıların müzakirә vә mü ba -
hi 
sә mövzusu olmuşdur. Oxunabilirlik düs 
-
tur 
la 
rı 
nın müәyyәn olunmuş bәzi başlıca
çatışmazlıqları bunlardır:
R = 50 –

---

24
Kurikulum. 2013. №3
İsmayıl Sadıqov
•
Onlar konseptual mürәkkәbliyi ölçә bil -
mir: heç bir düstur qiymәtlәndirilәn sәnәdin
mәzmununu nәzәrә almır. Mәsәlәn, bәzi düs -
turların nәticәlәrinә görә, Eynşteynin nisbilik
nәzәriyyәsinin oxunabilirliyi 5-ci sinif sәviy -
yәsindәdir [81].
•
Onlar ifadәnin anlaşılmaz olmasını yox -
laya bilmir: әgәr mәtndәki sözlәrin yeri dә -
yişdirilәrәk mәtn şifrlәnibsә, oxunabilirlik
ba lı eyni qalır. Mәsәlәn, «Mary had a little
lamb» ifadәsi ilә «had lamb little Mary a» ifa -
dә si  tamamilә  eyni  qiymәtә  malikdir.  Ay dın -
dır ki, ikinci cümlә mәnasızdır, ancaq oxuna-
bilirlik düsturları bunu aşkarlaya bilmir.
•
Eyni bir mәtn üçün oxunabilirlik düstur -
la rının nәticәlәrindә uyğunsuzluq olur: mә sә -
lәn, Fleş-Kinsayd düsturunun 16,7 balla qiy -
mәtlәndirdiyi mәtn üçün Qanninq indeksi
22,6, SMOG qiymәti isә 18,5 ola bilir. Bu fәr -
qin sәbәbi ayrı-ayrı düsturların fәrqli dә yi şәn -
lәrdәn vә fәrqli qiymәtlәndirmә me yar ların -
dan istifadә etmәsidir.
•
Onlar bütün oxucuları eyni hesab edir:
oxunabilirlik düsturları oxucuların xüsu 
siy 
-
yәt   lәri arasında heç bir fәrq qoymur. Yәni on -
lar oxucuların müxtәlif mәqsәdli olmalarını,
on ların  yetkinlik  sәviyyәlәrini  vә  ba carıq la rı -
nı nәzәrә almır [82].
Oxunabilirlik düsturları bütün çatışmaz-
lıqlarına baxmayaraq çox faydalıdır vә bu
gün çox geniş istifadә olunur (sadәcә, hәr bir
düs tur mәtnin müәyyәn özәlliyini nәzәrә al dı -
ğın 
dan, o, digәr düsturlarla әlaqәli tәtbiq
olun ma lıdır).  Mәsәlәn, ABŞ-da bu düsturların
kö 
mә 
yilә dәrsliklәrin mürәkkәblik indekslәri
müәy yәn olunmuşdur ki, bu da müәllimlәrә
öz şagirdlәri üçün münasib dәrsliklәr seç 
-
mәyә im kan verir. Elәcә dә başqa kitabların
oxuna bi lir lik dәrәcәsi hesablanmış vә bu mә -
lu mat lar kitabxanaçılara verilmişdir ki, onlar
da oxu 
cu 
la 
rına uyğun kitablar seçmәkdә
mәslә hәt verә bilsinlәr.
ABŞ-da әlyazmaların qiymәtlәndirilmәsi
üçün dә bu düsturlardan istifadә olunur vә
hәd  dәn artıq mürәkkәb әlyazmalar müәl lif lә -
rә qaytarılır. Oxunabilirlik düsturları hәm çi -
nin tәlimatların mürәkkәbliyini qiymәtlәn dir -
mәk üçün dә tәtbiq olunur [68].
6. Mәtnlәrin analizindә informasiya tex -
nologiyalarının tәtbiqi.
Mәtnlәrin  avto ma tik
işlәnmәsi vә analizi ideyası kibernetika vә he -
sablama texnikasının inkişafının ilk çağ la rın -
 da yaranıb. Kompyuterlәr çox böyük hәcm   dә
mәtn sәnәdlәrini emal etmәk imka nına ma lik
olduğundan, xüsusәn, tezlik lüğәt 
lә 
ri 
nin ha 
-
zır lanmasında, onların tәdqiqindә kom pyu ter -
lәr әvәz sizdir. 
Ötәn әsrin 50-ci illәrindә ABŞ, SSRİ, Bö -
 
yük Britaniya, Fransa vә bir sıra başqa öl 
-
kәlәrdә kompyuter linqvistikasının әsası qo -
yuldu. 1960-cı illәrdә ABŞ-da kompyu ter lә -
rin tәtbiqi ilә ilk tezlik lüğәti (ingilis dilinin)
hazır landı.  Sonradan  hesablama  tex ni ka sın -
dan istifadә edilmәklә başqa dillәr üçün bәn -
zәr lüğәtlәrin yaradılması adi hala çevrildi.
Nәticәdә tezlik lüğәtlәrinin dәqiqliyi vә ob -
yek tivliyi önәmli dәrәcәdә yüksәldi. 
Azәrbaycanda da bu istiqamәtdә müәy -
yәn işlәr aparılmış [56-61], uyğun proqram
tәminatı vasitәsilә «Azәrbaycan qәzet dilinin
tezlik lüğәti» [83], «Kitabi-Dәdә Qorqudun
statistik tәhlili» [59], «Mәhәmmәd Füzulinin
azәrbaycandilli nәzm әsәrlәrinin statistik lü -
ğәti» [84], «Azәrbaycan dilinin әks-әlifba lü -
ğәti» [85] hazırlanmışdır. «Azәrbaycan di li -
nin tezlik lüğәti» isә yalnız bu yaxınlarda
çap 
dan çıxmışdır [86]. Azәrbaycan dilinin
bü tün üslubları tәmsil olunmaqla 50 milyona
ya xın söz-formadan ibarәt mәtnlәrin linq vos -
ta tis tik tәhlili nәticәsindә lüğәtdә 12 minә ya -
xın söz kökünün işlәnmә tezliyi veril miş dir.
(Tәәssüf ki, bu lüğәt dәqiqlik vә obyek tiv lik
baxımın 
dan nöqsanlıdır. Mәsәlәn, hә 
min
lüğәtә görә di 
li 
miz 
dә әn çox işlәnәn 35
sözdәn biri «na zir» sözüdür, «exit-poll» sözü
«kirpi» sözün dәn daha çox işlәnir vә s.)
İnternetin çox böyük sürәtlә inkişafı sayt -
larda  yerlәşdirilәn  mәtn  informasi ya la rı nın  da

---