Kurikulum 2013- №3 Kur qxd

15
Kurikulum. 2013. №3
Mәtnlәrin mürәkkәbliyi vә onun qiymәtlәndirilmәsi yolları (II)
5.3. Oxunabilirlik düsturları. 
1920-ci il -
lәr dә ABŞ-da pedaqoqlar mәtnin mürәk kәb -
lik sәviyyәsini qabaqcadan müәy 
yәnlәş 
dir 
-
mәk üçün sözlәrin çәtinliyindәn vә
cümlәlәrin uzun 
luğundan istifadә etmәk
yolunu aşkar et dilәr. Onlar bu metodu bir әsrә
yaxındır ki, uğur la tәtbiq olunan oxunabilirlik
düstur la rı na  daxil  etmişlәr. 
Bu düsturlar üzrә araşdırmalar vә irәlilә -
mә  lәr nәdәnsә 1950-ci ilәdәk gizli saxlanıldı.
Rudolf Flesç (Rudolf Flesch), Corc Klar, Ed -
qar Deyl vә Jan Çell kimi yazıçıların irәli sür -
dük 
lәri düsturların faydalılığı sonradan öz
tәs    diqini  tapdı.  Hәmin  düsturlar  jurnalistika,
el mi tәdqiqatlar, tәhsil, sәhiyyә, hüquq vә sә -
na ye sahәlәrindә geniş istifadә olunur. ABŞ
hәrbçilәri texniki-tәlim materiallarının hazır-
lanması üçün xüsusi düsturlar işlәyib ha zır la -
mış lar. 
10. Orta cümlә uzunluğu (hecalarla)
Average sentence length in syllables
11. Birhecalı sözlәrin faizi
Percentage of monosyllables
12. Bir abzasdakı cümlәlәrin sayı
Number of sentences per paragraph
13.
6-cı sinif şagirdlәrinin 90%-nin bilmәdiyi
fәrqli sözlәrin faizi
Percentage of different words not known to 90%
of sixth-grade students
14. Sadә cümlәlәrin sayı
Number of simple sentences
15. Fәrqli sözlәrin faizi
Percentage of different words
16. Çoxhecalı sözlәrin faizi
Percentage of polysyllables
17. Sözönlü ifadәlәrin sayı
Number of prepositional phrases
Cәdvәl 3. Oxunabilirlik düsturlarında istifadә olunan digәr dәyişәnlәr
№
Parametrin adı (azәrbaycanca)
Parametrin adı (ingiliscә)
1.
Mәtndәki cümlәlәrin sayı
Number of sentences in the text
2.
Mәtndәki sözlәrin sayı
Number of words in the text
3.
Mәtndәki «uzun» (3 vә daha çox hecalı)
sözlәrin sayı
Number of «long» words in the text
4.
Mәtndәki birhecalı sözlәrin sayı
Number of monosyllabic words in the text
5.
Hecaların sayı
Number of syllables
6.
Mәtnin sözlәrindәki simvolların sayı
Number of symbols in words of the text
7.
Mәtndәki simvolların sayı (boşluq vә durğu
işarәlәri dә daxil olmaqla)
Number of symbols in the text
8.
Çәtin cümlәlәrin (durğu işarәlәri,
bağlayıcılar, әvәzliklәr, sifәtlәr vә s. ilә
zәngin olan cümlәlәrin) faizi
Percentage of hard (difficult) sentences
9.
Sözlәrin orta uzunluğu (hecalarla)
Average word length in syllables
10. Sözlәrin orta uzunluğu (simvollarla)
Average word length in symbols
Tәbii ki, bu 17 faktorun bәzilәrinin hesablanmasında başqa gәrәkli göstәrici lәr dәn istifadә
olunur (Cәdvәl 3).

---

16
Kurikulum. 2013. №3
İsmayıl Sadıqov
1980-ci ilәdәk 200-dәn artıq oxuna bi lir ik
düs turu mövcud idi vә çap olunmuş minlәrlә
tәd qiqat işi bu düsturların nәzәri vә statistik
baxımdan çox güclü olmasını tәsdiq edirdi. 
Oxunabilirlik düsturları, sadәcә, reqressi-
ya analizi yoluyla alınmış riyazi düsturlardır.
Bu prosedur iki dәyişәn arasında münasibәti
ifa dә edәn tәnliyi tapır. Belә ki, bu dә yi şәn -
lәrdәn biri verilmiş mәtnin oxunması zamanı
insanların çәkdiklәri çәtinliyin ölçüsünü, o
biri isә hәmin mәtnin linqvistik xarakteris 
-
tika larının ölçüsünü göstәrir [37].
Elmi vә populyar әdәbiyyatda oxunabilir-
lik düsturları (readability formulas) ifadәsi ilә
ya naşı, oxunabilirlik testlәri (readability tests),
oxunabilirlik metrikası (readability metrics)
ifadәlәrindәn dә istifadә olunur.
Bu düsturlar müxtәlif dillәr üçün fәrq 
-
lidir. Belә ki, mәsәlәn, ingilis dilindә sözlәrin
orta uzun luğu Azәrbaycan, yaxud rus dili ilә
mü qa  yisәdә qısadır. Bundan başqa, müxtәlif
dillәrdә sözlәrdә olan hecaların miqdarı fәrqli
qay 
dada hesablanır: dillәrin әksәriyyәtindә
söz  dәki hecaların sayı hәmin sözdәki sait lә rin
miqdarı ilә müәyyәn olunsa da, bәzi dil lәr dә
bu say tәlәffüzdәn asılı olur. Mәsәlәn, in gilis
dilindә «analyse» sözü üç hecadan iba rәtdir,
ancaq «analyses» sözü dördheca lı dır. 
Onu da qeyd etmәk lazımdır ki, oxuna bi -
lir lik düsturları mәtnin qavranılması üçün ye -
ga 
nә keyfiyyәt göstәricisi deyildir. Mәtnin
qav ranılmasına vә materialın başa düşül mә si -
nә cümlәlәrin quruluşu, sәhifәdә olan söz lә -
rin sayı, illüstrasiyaların olması, çar paz isti -
nad lar, sәhifәdә olan yeni sözlәrin sayı, mü -
cәr rәd sözlәrin sayı vә s. kimi amillәr tәsir
gös   tәrir.  Oxunabilirliyin  qiymәtlәn diril mә si
düs   turları  müәllif  üslubunun  incәlik lә ri ni  dә -
yәr 
 
 
lәndirә bilmir, ancaq onlar sadә, ay 
dın
mәt   ni  mürәkkәb  mәtndәn  dәqiq  fәrq lәn dirir. 
Kompyuterlәrdә geniş istifadә olunan
Microsoft Word proqramının, elәcә dә mәtn
pro sessorlarının әksәriyyәtinin öz oxunabilir-
lik test modulları var. Müasir dövrdә oxuna -
bilir lik düsturlarının önәmini bir fakt daha da
tәs diqlәyir: ABŞ-da dövlәt qurumlarının әk -
sәriy yәti sәnәdlәrin, yaxud formaların müәy -
yәn oxunabilirlik sәviyyәsinә uyğun olmasını
tә lәb  edir.
5.3.1. İngilis dili üçün oxunabilirlik düs-
turları. 
Qeyd olunduğu kimi, 1920-ci ildәn
1980-ci ilәdәk ingilisdilli mәtnlәr üçün 200-
dәn artıq oxunabilirlik düsturu işlәnib hazır -
lan mışdır. Ancaq heç dә hamısı populyarlıq
qa  zana bilmәmişdir. Onların içәrisindә geniş
is 
tifadә olunan aşağıdakı düsturları xüsusi
qeyd etmәk lazımdır:  
•
Fleşin oxuma asanlığı düsturu (Flesch
Rea ding Ease Formula);
•
Fleş-Kinsaydın tәhsil sәviyyәsi düsturu
(Flesch-Kincaid Grade Level Formula);
•
Frayın oxunabilirlik düsturu (Fry Rea -
da bility  Formula);
• 
Qanninqin dumanlıq indeksi (Gunning
Fog Index);
•
Deyl-Çellin oxunabilirlik düsturu
(Dale-Chall Readability Formula);
•
SMOG düsturu (SMOG Formula);
•
Speşin oxunabilirlik düsturu (Spache
Rea dability  Formula);
•
Povers-Samner-Kerl oxunabilirlik düs-
turu (Powers-Sumner-Kearl Readability For -
mu la);
•
FORCAST düsturu (FORCAST For mu -
la).
Fleşin oxuma asanlığı düsturu (Flesch
Rea ding Ease Formula) ilk düsturlardan olsa
da, әn dәqiq oxunabilirlik düsturlarından he -
sab olunur. Yazıçı vә oxunabilirlik üzrә eks   -
pert Rudolph Flesch bu düsturu 1948-ci ildә
işlәyib hazırlayıb [40]. Buna qәdәr R.Fleş
1943-cü  ildә  müdafiә  etdiyi  dis se r ta siya  işin -
dә böyüklәr üçün oxu materialının qiy mә tlәn -
dirilmәsi mәqsәdilә özünün ilk oxu nabilirlik
düs turunu tәklif etmişdi [41]. Hә min düsturda
istifadә olunan dәyişәnlәrdәn bi ri ön şәkilçi -
lәr (affikslәr), o biri isә «şәxsi is tinadlar» (şәxs
әvәzliklәri vә adlar) idi. Tez bir zamanda na -
şirlәr Fleşin bu düsturunun nә zә rә alınması
nә ticәsindә  oxucu  auditori ya sı nın  40-60  faiz
ar ta bilәcәyini aşkarladılar. Bir çox kom mu -
ni ka siya  sahәsinin  tәd qi qat çı la rı  öz  araşdır -
ma la rın da  bu  düsturdan  istifadә  et mә yә  baş -
ladı lar.   

---