Kurikulum 2013- №3 Kur qxd

–
tәlim prosesi mәzәmmәt, öyüd-nәsihәt,
әxlaqi dәyәrlәrin deklarasiyasından ibarәt
ni  zam-intizam  dәrslәrinә  çevrilir;
–
fәnnin mәzmunu şagirdlәrin şәxsi ma -
raq la rı vә motivlәri ilә uzlaşmır;
–
dәrsin (tәlim prosesinin) rәqabәtәdö 
-
züm  lülüyü aşağı sәviyyәyә enir.
Ənәnәvi anlamda “tәhsil”, әsasәn, tәlim-
tәrbiyә prosesi kimi mәna daşıyırdısa, hazırda
dәrsin mәqsәdinә, eyni zamanda insan şәx -
siy 
yәtini inkişaf etdirmәyә istiqamәtlәnmiş
fәa liy yәt sahәsi kimi baxmaq üstünlük tәşkil
etmәyә başlamışdır.
Müasir dәrsin paradiqmaları:
• Tәhsilalanlara subyekt kimi yanaşma.
Öyrәnәnә tәkrar olunmayan fәrd, daxilәn
azad, müstәqil vә yaradıcı fәaliyyәt göstәr -
mәk qabiliyyәti olan, şüurlu, inkişaf edәn bir
şәxsiyyәt kimi yanaşılır. Bu zaman:
–
tәhsilalanların maraqları nәzәrә alınır;
–
dәrsdә fәrdilәşdirilmiş, diferensiallaş -
dı rıl mış, problemli tәlim texnologiyalarına vә
İKT-yә üstünlük verilir;
–
dәrsdә psixoloji, valioloji vә sosial-pe -
da qoji xidmәtlәr inkişaf etdirilir;
–
seçmә fәnlәr üzrә dәrslәrin tәşkili ge -
niş lәn dirilir.
• Dialoji yanaşma. 
Tәhsilalanlar arasın da
әn humanist ünsiyyәt üsulu olan dialoji mü -
 na sibәtlә rә  (subyekt-subyekt  münasibәt lә ri -
 nә) üstünlük verilmәsi nәticәsindә:
–
dәrsdә problemli, dialoqlu, refleksiv tә -
lim texnologiyalarına, kollektiv (qruplarla)
fәa  liyyәtә  üstünlük  verilir;
–
kommunikativ fәaliyyәtlәr (dinlәmә vә
eşitmә), açıqlıq, sәmimilik, tolerantlıq, hәm -
söh bәtinә hörmәt etmәk bacarığı inkişaf edir;
–
sağlamlığı qoruyan mühit yaranır;
–
tәlәb olunan çoxlu sayda informasiya
mә  nim sәnilir.
• Ekzistensiallıq (insan tәbiәtinin bü töv -
lü 
yünün nәzәrә alınması). 
Dәrsin insan
tәbiәti nin bütövlüyünün nәzәrә alınmaqla qu -
rulması (yalnız intellektual imkanların deyil,
hәmçi nin obrazlı düşünmә, intuisiya, yaradıcı
tә xәy  yül, emosiyalar, hisslәr vә s. psixoloji
hal ların nәzәrә alınması) nәticәsindә:
–
insan tәbiәtinin bütövlüyü tәmin olunur;
–
öyrәnәnlәr mәnәvi vә ruhi cәhәtdәn in -
ki şaf  edir;
–
öyrәnәnlәrin sәhhәtinә müsbәt tәsir
gös tәrilir;
–
dәrsdә informasiyaların yadda saxla -
nıl  ması deyil, başa düşülmәsi dominant xa -
rak ter  alır.
• İnteqrativlik.
Dәrslәrdә fәnlәrin tәdrisi -
nә kompleks yanaşmaqla tәdris-tәlim prose si -
nin bütövlüyünün tәmin edilmәsi nәticәsin dә:
–
öyrәnәnlәrin bütöv halda dünyanı dәrk
etmәsi tәmin olunur;
–
öyrәnәnlәrin sağlamlığının qorunması -
na müsbәt tәsir göstәrilir;
–
dәrsdә rәqabәt mühitinin formalaşması
tәmin edilir.
• İnkişafetdirici xarakterin tәmin edil mә -
si.
Bu halda tәdris-tәlim prosesinә öyrә dә nin
(pedaqoqun) münasibәti dәyişir. Bilik , baca -
rıq vә vәrdişlәrin aşılanmasından baş qa, dәrs -
dә fәrdi vә sosial әhәmiyyәtli keyfiyyәt lә rin
(tәfәkkür, nitq, emosional-hissi davranış,
kom  munikativ,  fiziki,  yaradıcı)  in ki şaf  et di -
 ril   mә si  nәticәsindә:
–
dәrsdә şәxsiyyәtyönümlü vә problemli
texnologiyalar üstünlük tәşkil edir;
–
dәrsin praktik, hәyati vә mәnәvi-praq -
ma 
tik yönümlülüyü (Öyrәnәn hәm inkişaf
edir, hәm dә cәmiyyәt üçün faydalı insana
çev ri lir)  güclәnir.
• Pedaqoji kadrların müasir tәlәblәrә ca -
vab verәn sәviyyәdә formalaşdırılması. 
Öyrә -
dәn 
lәrin konseptual-metodoloji hazırlığının,
texnoloji hazırlığının (yüksәk elm tu tum  lu pe -
da qoji,  informasiya  vә  idarәetmә  tex  no  lo giya -
la rına  yiyәlәnmә),  metodiki  ha zır lı ğı nın  hәya -
ta keçirilmәsi nәticәsindә:
–
pedaqoji fәaliyyәtdә yaradıcılıq üstün -
lük tәşkil edir;
–
pedaqoji fәaliyyәtdә bacarıqlı müәllim -
lә rә tәlәbat artır;
–
başqasının iş tәcrübәsinin kor-koranә
tәt   biq  olunmasına  imkan  verilmir.
• Tәdris-tәlim prosesinin fundamental lı -
ğı.
Dәrsdә tәdris fәnlәri vә sinifdәnxaric tәd -
7
Kurikulum. 2013. №3
Müasir dәrs: onun tәşkilinә vә gedişinә qoyulan әsas tәlәblәr

---

 
bir 
lәrin mәzmunca vә mәnaca zәnginliyi
(klas sik vә әn yeni elmi nailiyyәtlәrә әsaslan -
maq, tәdris fәnlәri vә tәrbiyәvi işlәrin fәlsәfә,
pedaqogika, psixologiya vә mәnәviyyat fәn -
lә ri ilә әlaqәlәndirilmәsi) nәticәsindә:
–
dәrsdә rәqabәt genişlәnir;
–
dәrsdә motivasiya yüksәlir;
–
müasir dünyagörüşün, mәnәvi-әxlaqi
ke y     fiyyәtlәrin  inkişafı  tәmin  olunur.
Belәliklә, müasir dәrsin, әnәnәvi dәrsdәn
fәrqli olaraq әsas paradiqmalarını aşağıdakı
ki  mi  qruplaşdırmaq  olar:
Ø
öyrәnәnlәrin tәlim prosesinin mәrkә -
zi nә  gәtirilmәsi;
Ø
tәdris-tәlim prosesinin qurulmasında
öy 
rәnәn şәxsiyyәtin bütövlüyünün nәzәrә
alınması (ekzistensiallıq);
Ø
inkişafetdiricilik;
Ø
inteqrativlik;
Ø
fundamentallıq [3, 4].
İnteraktiv tәlim metodlarından istifadә
etmәklә müasir fәal dәrsin mәrhәlәlәrini aşa-
ğıdakı kimi formalaşdırmaq daha mәqsәdә 
-
mü   va fiq  hesab  edilir:
– 
Motivasiya (problem situasiyanın yara -
dılması, fәrziyyәlәrin irәli sürülmәsi, tәd qiqat
sualları);
–
Tәdqiqat işi (qruplarla iş);
– 
Mәlumat  mübadilәsi  (şagirdlәrin  ca v a b -
ları, qrupların cavablarının bir-birinә tәq di -
matı);
– 
Mәlumatın müzakirәsi vә onun tәşki li
(hәr alınan cavabdan sonra);
–
Ümumilәşdirmә vә nәticәlәrin for ma -
laş  dı rıl ması;
–
Qiymәtlәndirmә;
–
Yaradıcı tәtbiqetmә (ev tapşırığının ve -
rilmәsi).
Vaxtın (45 dәqiqәnin) mәrhәlәlәr arasın -
da faydalı bölünmәsi öyrәdәn tәrәfindәn
hәyata keçirilmәlidir. Qeyd etmәk lazımdır
ki, fәal dәrsin әhәmiyyәti tәkcә onun mәz -
munu ilә deyil, hәm dә forması ilә şәrtlәnir.
Fәal dәrs hәm dә düşünmәyi öyrәtdiyinә görә
dә faydalıdır. Araşdırmalar göstәrir ki, dәrs o
zaman fayda verir ki, öyrәnәndә canlı maraq,
kәskin reaksiya doğursun, onları diskussiyaya
girmәyә, mәzmunla bağlı materiallara uyğun
hәrәkәtә sövq etsin. Bu cür dәrs tәkcә canlı vә
maraqlı keçmәklә qalmır, o hәm dә öyrәnәn -
lәrә bütün ömürlәri boyu onlar üçün faydalı
olan sәrbәst düşüncә vәrdişlәri aşılayır vә
onların inkişafını tәmin edir [5, 6].
Müasir dәrsin planlaşdırılmasından son ra
dәrsә qәdәr, dәrs prosesi vә dәrsdәn sonra kı
mәrhәlәlәrin geniş tәhlili aparılmalı, dәrsin
mәzmununa keçmәdәn әvvәl mövzunun әhә -
miy yәti, elәcә dә onun öyrәnәnlәr qarşısında
qoyduğu mәqsәd vә vәzifәlәrә dair suallar for -
 malaşdırılmalıdır. Suallar elә seçil mә lidir ki,
öyrәnәnlәrdә bilik (in 
formasiyanı eşit 
diyi
formada tәkrar etmәk bacarığı), an lama (möv -
zuya dair hәr hansı bir fikri öz söz lәri ilә vә ya
hәr hansı başqa bir yolla yenidәn söylәmәk
bacarığı), tәtbiqetmә (tәzәcә öyrәn diyi üsul -
dan istifadә etmәklә yeni bir tapşırı ğı hәll et -
mәk bacarığı), analiz (mürәkkәb bir ide ya nın
sәbәblәrini,  nәticә lә ri  ni  vә  digәr  tәr kib  hissә -
lә rini tapmaq bacarı ğı), sintez (bir ne çә ide -
yanın bir yeni ideya ilә birlәşdiril mә si, köhnә
ideyanın yeni variantı 
nı tapma ba 
ca 
rı 
ğı) vә
qiy mәtlәndirmә (kon kret ideyanın, ya xud  hәr
hansı bir prosesin iza  hı üçün uy ğun gәldiyini
qiymәtlәn 
dir 
mәk bacarığı) kimi ba 
carıq vә
qabiliyyәtlәrin for 
malaşması tә 
min olunsun
vә dәrsin düşün 
mә mәrhәlәsindә öyrәnәnlәr
öz lәri üçün müәy yәn nәticәlәr çıxara bilsinlәr.
Tәdris-tәlim prosesindә müasir dәrsin pa -
radiqmalarının hәyata keçirilmәsindә üç әsas
prinsip – humanistlәşmә, humanitarlaş ma  vә
informatlaşmanın tәtbiqi hәmişә nә 
zәr 
dә
tutulmalıdır.
Humanistlәşmә prinsipi.
Müasir ekzis 
-
ten  si al fәlsәfi baxışlarda öyrәnәnlәrә (bütöv -
lük dә insanlara) subyekt kimi yanaşma, onun
unikal, fәal, daxilәn azad vә mәnәviyyatlı bir
şәxsiyyәt kimi tanınması әsas amil kimi qәbul
olunur. Öyrәnәnlәrin unikallığı dedikdә hәr
bir fәrdin tәkrarolunmazlığı, bәnzәr siz li yi ba -
şa düşülür. Unikallıq texnokratizmin (öyrәnә -
nә obyekt kimi yanaşma) әksi olub, tәh sila -
lan 
lara, tәhsilverәnlәrә obyekt münasi 
bә 
ti
gös 
 
tәrmәklә bir araya sığmır. Bunlar fәr 
di
8
Kurikulum. 2013. №3
Abdulla Mehrabov

---