Kurikulum 2013- №3 Kur qxd

19
Kurikulum. 2013. №3
Mәtnlәrin mürәkkәbliyi vә onun qiymәtlәndirilmәsi yolları (II)
Çox populyar vә etibarlı oxunabilirlik
düs 
 
turlarından birini 1948-ci ildә ABŞ ma 
-
arifçisi Edqar Deyl vә psixoloq, yazıçı Jan
Çell tәklif etmişlәr [46]. Deyl-Çellin oxuna-
bilirlik düsturu (Dale-Chall Readability For -
mu la) Fleşin oxuma asanlığı düsturunun bәzi
ça tış mazlıqlarını aradan qaldırmaq mәqsәdilә
iş lәnib hazırlanıb. Bu düsturda iki dә yi şәn -
dәn: orta cümlә uzunluğundan vә çәtin söz -
lәrin faizindәn istifadә olunur. Burada «çәtin
söz» dedikdә müәlliflәr tәrәfindәn tәrtib
olun 
muş vә 80%-i 4-cü sinif sә 
viy 
yә 
sin 
dә
oxu cuya mәlum olan 3000 sadә sözdәn iba rәt
siyahıya daxil olmayan söz nәzәrdә tu tulur.
Əsas ideya ondan ibarәtdir ki, oxucu tanış
sözlәri daha asan qәbul edir vә başa dü şür,
de 
mәli, daha çox işlәnәn sözlәrdәn is 
ti 
fa 
dә
olun 
ması mәtnin qavranılma keyfiy 
yә 
tini
yük  sәldir.     
Deyl-Çellin oxunabilirlik düsturu aşağı -
da kı  kimidir:
Score = 0,1579
•
PDW+0,496
•
ASL+3,6365
Burada:
PDW –
çәtin sözlәrin (Deyl-Çellin siya -
hı sında olmayan sözlәrin) faizi; 
ASL – 
orta cümlә uzunluğudur.
Əgәr çәtin sözlәrin faizi 5%-dәn yüksәk
olarsa, yekun balı almaq üçün ilkin balın üzә -
rinә 3,6365 әlavә olunur.  
Deyl-Çell düsturu әn etibarlı oxuna 
-
bilirlik düsturlarındandır vә elmi tәdqi 
qat 
-
larda geniş is tifadә olunur. 
Tәxminәn 50 ildәn sonra, 1995-ci ildә
Deyl vә Çell 3000 sözlük siyahını yenidәn
işlә dilәr vә öz düsturlarının yeni versiyasını
dәrc etdirdilәr [47]. Deyl-Çellin yeni oxuna-
bilirlik düsturu (New Dale-Chall Readability
Formula) özündәn qabaqkı düsturların üstün
cәhәtlәrini nәzәrә almış vә mәtnin oxuna bilir -
li yini daha dәqiqliklә qiymәtlәndirir.
1969-cu ildә Q.H.MakLaflin (G.H.Mc La -
u gh lin) tәrәfindәn dәrc edilmiş SMOG düs -
turu (Simple Measure of Gobbledygook) is -
tifadәsi çox asan olan düsturlardandır [37].
Bu düstur belә bir ideyaya әsaslanır ki,
semantik vә sintaktik mürәkkәbliyi ifadә
edәn dәyişәnlәr toplanmaq әvәzinә, vurul ma -
lı dır. Bu düsturda bir dәyişәndәn – 30 cüm lә -
dә olan çoxhecalı (2 vә daha çox hecalı) söz -
lә rin sayından istifadә olunur. Düsturun tәt bi -
qinin nәticәsi olaraq mәtnin hansı tәhsil sә -
viy yә sinә uyğun gәlmәsi müәyyәn olunur.
SMOG düsturu belәdir:
GL= 3+√PC 
Burada:
GL –
tәhsil sәviyyәsi;
PC –
çoxhecalı sözlәrin sayıdır.
Hesablama üçün tәlәb olunan 30 cüm lә -
nin 10-nu mәtnin әvvәlindәn, 10-nu ortasın -
dan, qalan 10-nu isә axırından seçmәk mәs lә -
hәt görülür. 
1953-cü ildә tәklif olunmuş vә Speşin
oxu 
nabilirlik düsturu (Spache Readability
For mula) adlandırılan düstur ibtidai tәhsil sә -
viy yәsi (1-4-cü siniflәr) üçün mәtnlәrin oxu -
na 
bilirliyini qiymәtlәndirmәk üçün nәzәrdә
tu 
 
tulub [48]. Deyl-Çell düsturunda olduğu
kimi, bu düstur da mәtndәki orta cümlә uzun -
luğuna vә «çәtin» sözlәrin faizinә әsas lanır.
Lakin G.Speş ibtidai sinif şagird lә ri nin bil diyi
tәxminәn 1000 sözdәn ibarәt öz siyahı 
sı 
nı
tәklif edir.  
Index Spache = 0,141•ASL+0,086•PDW+0,839
Burada:
PDW – 
çәtin sözlәrin faizi; 
ASL –
orta cümlә uzunluğudur.
Sözlәrin siyahısı ABŞ mәktәblәrinin 3-cü
sinif şagirdlәri ilә aparılan eksperiment nәti -
Cәdvәl 5. Türkcә oxunabilirlik aralıqları
Sәviyyә
Oxunabilirlik aralığı
Çok kolay
90 – 100
Kolay
70 – 89
Orta geldikte
50 – 69
Zor
30 – 49
Çok zor
1 – 29

---

20
Kurikulum. 2013. №3
İsmayıl Sadıqov
cә sindә müәyyәn olunub. Belә ki, şagirdlәrin
80%-nin tanıdıqları kimi qeyd et dik lәri söz
tanış sözlәr siyahısına daxil edilib. 
Povers-Samner-Kerl oxunabilirlik düstu-
ru (Powers-Sumner-Kearl Readability For 
-
mula) verilmiş mәtn nümunәsinin ABŞ-da
han sı tәhsil sәviyyәsinә uyğunluğunu müәy -
yәn lәşdirmәk üçün әn yaxşı düsturlardandır
[49].  Bu düstur 100 sözdәn ibarәt mәtn par -
ça sında orta cümlә uzunluğuna vә hecaların
sa yına әsaslanır. Kiçik yaşlı mәktәblilәr (7-10
yaş) üçün münasib olan bu düsturu 10 yaşdan
yuxarı mәktәblilәrә tәtbiq etdikdә yararsız
olur. 
Povers-Samner-Kerl oxunabilirlik düstu-
ru aşağıdakı kimidir:
GL = 0,0778
•
ASL+0,0455
•
NS–2,2029
Burada:
GL – 
ABŞ-da tәhsil sәviyyәsini; 
ASL –
orta cümlә uzunluğunu;
NS –
mәtn nümunәsindәki hecaların sa yı -
nı göstәrir.
Oxuma yaşı isә aşağıdakı düsturla hesab-
lanır:
RA = 0,0778
•
ASL+0,0455
•
NS+2,7971
Burada:
RA – 
oxuma yaşını (reading age); 
ASL –
orta cümlә uzunluğunu;
NS –
mәtn nümunәsindәki hecaların sayı -
nı göstәrir.
FORCAST düsturu, yaxud FORCAST
üsu lu 1973-cü ildә işlәnib hazırlanıb vә ABŞ
ordusunda  texniki  tәlimatların  oxuna bilir li yi -
ni qiymәtlәndirmәk üçün nәzәrdә tutulub
[50]. Başqa düsturların әksәriyyәtindәn fәrqli
ola raq bu düsturda yalnız söz ehtiyatının ele -
ment 
lәrindәn istifadә olunur. Bu da hәmin
düs turu bitmәmiş cümlәlәrin olduğu mәtnlәr
üçün dә faydalı edir. 
FORCAST düsturu belәdir: 
GL = 20–(NMS÷10 )
NMS burada 150 sözdәn ibarәt mәtn  par -
 çasında olan birhecalı sözlәrin sayıdır.
5.3.2. Türk dili üçün oxunabilirlik düs -
turları. 
Bu tәdqiqat işi oxunabilirlik möv zu -
sunda Azәrbaycanda ilk iş olduğundan [51],
dilimizlә yaxın qohumluğunu nәzәrә alaraq
Türkiyә türkcәsi üçün oxunabilirlik sahәsindә
vәziyyәt üzәrindә xüsusi dayan ma ğı na dәyәr.
Doğrudur, mәtnlәrin statistik tәh li li mәsәlә lәri
bәzi Azәrbaycan alimlәrinin dә araşdırma
mövzusu olmuşdur [56-61]. Ancaq bu araş dır -
maların heç birindә mәtnlәrin mürәkkәb 
-
liyinә, onun ölçülmәsi (qiymәtlәn diril mәsi) vә
aradan  qaldırılması  üsullarına  to   xunul ma -
mışdır.
Hәr bir dilin özünәxas sintaksisi, başqa
sözlә, kәlmә vә cümlә quruluşu var. Ona görә
dә hәr hansı dil üçün işlәnib hazırlanmış düs -
tur, heç bir dәyişiklik edilmәdәn başqa bir di -
lә tәtbiq edildikdә etibarlı nәticәlәr alına bil -
mәz. Daha dәqiqi, ingilis dilinin sin tak si si nә
uyğun hazırlanmış vә bәzilәri ilә yuxarıda ta -
nış olduğumuz oxunabilirlik düsturlarını hәr
hansı yabancı dilә tәtbiq edәrkәn düs tur lar da
müәyyәn dәyişikliklәr edilmәlidir. 
Türkiyәdә oxunabilirliklә bağlı ilk araş -
dır ma 1997-ci ildә Ender Ateşman tәrәfindәn
apa rıl mışdır [62]. Ateşmana görә, türk dilindә
orta cümlә uzunluğu 9-10 söz, orta söz uzun -
lu ğu isә 2-6 hecadır. Bu kәmiyyәtlәrә әsas la -
na 
raq türkcә mәtnlәrin oxunabilirliyini he 
-
sab 
lamaq üçün Fleşin oxunabilirlik düsturu
türk cә yә  uyğunlaşdırılmışdır:
Okunabilirlik Sayısı=198,825–40,175x
1
– 2,610x
2
Burada:
x
1
– 
heca olaraq ortalama kәlmә uzunlu ğu, 
x
2
–
kәlmә olaraq ortalama cümlә uzun lu -
ğu dur.
Bu düstur türkcә mәtnlәrә tәtbiq olun duq -
da 0-dan 100-dәk aralıqda qiymәt alınır: 100-ә
yaxın qiymәt mәtnin çox asan oxunan, 0-a ya -
xın qiymәt isә onun çox mürәkkәb olmasını
göstәrir (Cәdvәl 5).
Ateşmana görә, türkcә әn asan mәtn üçün
orta cümlә uzunluğu 4 söz, orta söz uzunluğu
2.2 heca, әn mürәkkәb mәtn üçün isә orta
cümlә uzunluğu 30 söz, orta söz uzunluğu 3.0
hecadır.
Bir çox araşdırıcılar Ateşmanın işlәyib
hazır ladığı düstura, elәcә dә başqa oxuna bi -
lir 
lik üsullarına әsaslanaraq Türkiyә orta
mәk tәb  lәrindә  istifadә  olunan  dәrsliklәrin
oxuna bi lirlik  sәviyyәsini  qiymәtlәndirmişlәr.

---