O‘ta oquvchanlik
O‘ta o‘tkazuvchanlikni kashf qilgan olim
Xayke Kammerling-Onnesning o‘zi
shuningdek,
tarixda ilk bora suyuq geliyni olganligi bilan ham ilm-
fanda yorqin iz qoldirgan. Kammerling-Onnes 1911-
yildagi tajribalarida ‒270,98 ℃ dan past haroratlarida
geliyning issiqlik o‘tkazuvchanligi keskin ravishda
o‘zgarishini ko‘rsatib berdi. Geliyning issiqlik
o‘tkazuvchanligining
haroratga
bog‘liqligini
ifodalovchi grafigidagi mazkur harorat nuqtasi ilm-
fanda «Lyambda-nuqta» nomini olgan. Geliyning
ushbu xossasi nimaning evaziga
yuzaga kelayotgani
sababi olimlar uchun toki 1938-yilgacha sir bo‘lib
qoldi. Aynan 1938-yilda sovet fizigi Pyotr Kapitsa va
ingliz fiziklari Jon Allen va Donald Mayznerlar
tomonidan ushbu sirning mohiyati ochildi. Ma’lum
bo‘lishicha, Lyambda-nuqtadan past haroratlarda
suyuq geliyning qovushqoqligi butunlay yo‘qolar
ekan. O‘ta oquvchanlik fenomeni metallardagi o‘ta
o‘tkazuvchanlik hodisasi bilan ko‘plab umumiylikka
egadir. Ayrim o‘ta o‘tkazgichlarda bozonlar holidagi
elektron juftlik hosil qilgan holda, hech qanday elektr
qarshiligiga uchramay harakatlana boshlaydi. Geliy-
4 suyuqligida ham,
elektronlar Boze-Eynshteyn
kondensati hosil qiladi va ishqalanish xossasini
butunlay yo‘qotib, yagona to‘lqin funksiyasiga ega
bo‘lib
qoladi.
Qizig‘i
shundaki,
geliy-3
fermionlardan iborat bo‘ladi va u Pauli tamoyiliga
bo‘ysunadi. Ya’ni,
u Boze-Eynshteyn kondensati
hosil qila olmaydi; shunga qaramay, geliy-3 ham
mutlaq nol haroratdan 0,0002 daraja yuqori haroratda
o‘ta oquvchan bo‘lib qolishi aniqlangan. Aynan shu
holatdagi o‘ta oquvchanlikning yuzaga kelish
mexanizmi o‘ta o‘tkazuvchanlik
hodisasiga yanada
yaqinroqdir. Geliy-3 atomlari bozon juftliklari hosil
qilgan
tarzda,
o‘zining
magnit
momentini
muvozanatlaydi.
Dostları ilə paylaş: