Kızılkaya / Fıkıh Usulünde Sahabe Fetvasının Kaynaklık Değeri Cilt / Volume: • Sayı /Issue: • 2012

59
Güder, Mercan / 2000 Sonrası Türk Dış Politikasının Temel Parametreleri ve Orta Doğu Politikası
savaş döneminde oluşan statükoya bağlılığını sürdürme tavrıdır. Türkiye’nin mevcut 
konumu sürdürme politikası, somut gelişmelerin de zorlamasıyla zamanla yerini yeni 
dış politika ilkelerine bıraktığı söylenebilir. Bu çerçevede son on yılda TDP’ye yön veren 
ilkeler olarak çok yönlü/boyutlu diplomasi, proaktif dış politika, komşu ülkelerle ‘‘Sıfır 
Sorun’’, ‘‘Model’’  ülkeden ‘‘Merkez’’ ülkeye geçiş, yumuşak güç (soft power), ekonomi 
merkezli dış politika ve güvenlik-özgürlük dengesi gibi ilkelerden bahsedilmektedir.
1
 
Türk dış siyasetinin ilkeleri sadece bunlardan mı ibaret? Elbette ki değil. Fakat bu çalış-
mada, bunlardan en önemli olduğu varsayılan yedi tanesi üzerinde durulacaktır. 
Çok Yönlü/Boyutlu Diplomasi
Son dönemlerde TDP’yi yönlendiren ilkelerin başında, çok yönlü ve boyutlu diplomasi 
gelmektedir. Türkiye’deki çok taraflı diplomasi tartışmalarında, çok kutuplu dünya 
sistemi tartışmalarının etkisi açık bir şekilde hissedilmektedir.  Sovyetler Birliği’nin 
beklenmedik çöküşüyle birlikte iki kutuplu dünya sistemi, 1990’lı yıllar boyunca tek 
kutuplu bir yapıya dönüştü. Ancak 1990’ların sonundan itibaren bu sefer çok kutup-
luluk gündeme geldi. Zira devletlerarasındaki ilişkiler, Soğuk Savaş siyaset anlayışına 
nispeten çok daha girift bir yapıya bürünmesiyle birlikte ülkeler dış politika vizyonlarını 
yeniden tanımlamak zorunda kaldılar. 
Yeni ve alternatif ilişkilerin geliştiği, stratejik ortaklıkların hızla arttığı ve ülkelerin enerji 
ve kaynak ihtiyaçlarında tedarikçilerini çeşitlendirdiği bir dönemde, soğuk savaşın iki 
bloklu yapısına ve daha çok kapitalist bloka endeksli bir dış politikaya alışmış olan 
Türkiye’nin, bölgesinde gerçekleşen olaylara kısmi vukufiyeti ve buna uygun ilişki 
ağları geliştirmesi de ancak, tek kutupluluğun sorgulanmaya ve aşılmaya başlandığı 
2000’li yıllara rastlamaktadır.
Türkiye’nin çok boyutlu politikadan amaçladığı şey, tam olarak ülkenin ekonomik, siya-
si ve askeri bağımlılığını bir veya birkaç ülkeye endekslememektir. Başka bir deyişle, 
Türkiye küresel aktörlerle kurduğu ilişkileri çeşitlendirip zenginleştirmeyi istemektedir. 
Bu cihetten bakıldığında, Türkiye Soğuk Savaş ertesinde, ABD ve AB dışında Orta Doğu, 
Balkanlar, Orta Asya, Afrika,  Kafkaslar, Latin Amerika ülkeleri ve Rusya ile yeni(den) 
ilişkiler tesis etme gereksinimi duymuştur. Ancak, bu ilişkileri birbirinin “alternatifi 
ve rekabetçisi” olarak değil de birbirlerinin “tamamlayıcısı” olarak görmek istemiştir 
(Davutoğlu, 2008, s. 82). Dış politika yapıcıları, bir yandan ABD ve AB ile ilişkileri geliş-
tirme ve çeşitlendirme çabasında iken, diğer yanda bahsi geçen bölgelere yönelik 
açılımlar ve yükselen yeni güçlerle ortak çıkara dayalı bir ilişki başlatmak istemişlerdir. 
Aslında, sonradan anlaşılacağı gibi Türkiye’nin AB ve ABD ile olan ilişkileri, ona Orta 
1  Belirtmek gerekir ki izlenen bu ilkelerin bir kısmı Türk dış politikası için geçerli olduğu gibi, dünyada-
ki birçok devlet için de geçerli olabilmektedir. İlkelerin sıralanmasında hiyerarşik bir sıra gözetilme-
diği gibi,  ilkeler birbirinden tamamıyla bağımsız değildir.  Kimi ilkeler birbirini desteklerken kimisi 
başka bir prensibin tamamlayıcısı durumunda olabilmektedir. Türk dış politikasının seyrini ilkesel 
düzeyde incelemek için, bkz. Okman (2003, s. 5-25).

---

60
İnsan ve Toplum
Doğu’da önemli imkân tanıdığı gibi, Orta Doğu ülkeleriyle kurmaya çalıştığı ilişkiler de, 
AB ve ABD ile ilişkilerinde ciddi kazanımlar sağlamıştır. Türkiye’nin eski müttefikleriyle 
ilişkilerini tahkim etmekle birlikte yeni ittifak arayışı içine girerek işbirliği ve manivela 
alanlarını geliştirme çabasındadır. Bu durum, sınırlı ve küçük ölçekli ulusal gündemi 
olan bir ülke yerine, bölgesel ve küresel gündemi sahip olan bir Türkiye şeklinde 
tanımlanmaktadır (Schleifer, 2010).         
2000 sonrasında, geçmişe oranla Orta Doğu’nun ağırlıklı olduğu çok yönlü bir dış 
siyaset uygulama arzusu değişik platformlarda sıklıkla dile getirilse de bu uygulama-
nın kökenleri, 2000 öncesine dayanmaktadır. Çünkü, Soğuk Savaş sonrasında Türkiye 
ilişkilerini çeşitlendirmek adına 1992’de Karadeniz Ekonomik İşbirliği Asamblesi (KEİ), 
1985’te Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) ve 1997 yılında D-8 gibi girişimlere ön ayak 
olmuştur. Her ne kadar Davutoğlu (2004, s. 282), bunların başarısız olduğunu ve bunun 
en büyük nedeninin, bu kuruluşların rasyonel temellere oturmadıkları ve kısa dönemli 
bunalımların etkisinde motivasyonlarını kaybettikleri yorumunu yapmış olsa da bu 
girişimler, çok taraflı dış politika anlayışının öncüleri olarak görülebilir. Nitekim Gür ve 
K. Han (2011, s. 21), Türkiye’nin çok boyutlu dış politikasının başlangıcı olarak dışişleri 
eski bakanı İsmail Cem dönemini esas almaktalar.
Son zamanlarda AK Parti iktidarı sonrası, TDP’nin benimsediği çok boyutlu dış politika 
arayışlarının, “eksen kayması” tartışmalarına yol açtığı görülmektedir. Bu girişimler, 
Türkiye’nin yüzünü batıdan doğuya çevirdiği şeklinde tenkit edilmektedir.
2
 Halbuki 
Davutoğlu, Türkiye’nin hem Avrupa’dan hem de Ortadoğu’dan kopmasının tarihsel 
olarak mümkün olmadığını düşünmektedir (Zengin, 2010, s. 203).
3
Dolayısıyla Türkiye’nin izlemiş olduğu birden çok kulvarda ilişkileri geliştirme politi-
kası, içinde bulunduğu coğrafyanın ve zaman diliminin gerektirdiği bir durumdur. Bu 
ilke, dünyadaki pek çok devletin dış politika ilkelerinin başında yer almaktadır. Diğer 
taraftan TDP’nin de tam anlamıyla bu ilkeyi hayata geçirilebildiği söylenemez. Bunun 
nedenleri arasında dış politika vizyonunu oluşturan hükümet(ler)in performansı kadar, 
Dışişleri Bakanlığı’nca yapılan “kapsamlı ve köklü bir yeniden yapılanma” takviyesine 
rağmen, Bakanlığın hem niceliksel hem de niteliksel bakımdan yeterli kadroya sahip 
olmaması gösterilebilir.
4
 
2  Türk dış politikasında, AK Parti döneminde eksen kayması var diyenlere örnek için, bkz. Çağaptay 
(2007). Türkiye sadece pragmatik davranıp ilişkilerini güçlendirmek istemiştir argümanlarını ileri 
sürenler için, Alessandri (2010); Danforth (2008, s. 84-95).  Ayrıca, eksen tartışmasına kuramsal bir 
yaklaşım için, bkz. Keyman (2010).
3  Türkiye’nin Orta Doğu’ya yönelik politikasında 1923-1945 yılları arasında izlemiş olduğu mesafeli 
duruşun Soğuk Savaş döneminde sürdürülebilir bir politika olmadığı tecrübe edilmiştir. Ayrıntılı bir 
analiz için, bkz. Bozdağlıoğlu (2003, s. 115-130).
4  Kürkçüoğlu’na göre “Çok yönlü bir dış politika izleyebilecek birikim ve maharet Dışişleri’nde var”. 
Bkz. Özdal vd. (2009, s. 21-47). Ayrıca yeni yapılanma için, bkz. Dışişleri Bakanlığı (2010).
  

---