L a n q u L i y e V Mütəhərrik və əyləncəli oyunlar Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin , «2011»-ci IL tarixli saylı əmri ilə dərs
Azərbaycan mütəhərrik oyunları milli
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4.5.Azərbaycan mütəhərrik oyunları milli
mədəniyyətimizin tərkib hissəsidir Azərbaycan mütəhərrik oyunlarının yaranma tarixi qədim dövrlərə aiddir. Onlar əsrlər boyu nəsillərdən-nəsillərə keçmiş, inkişaf etmiş, xalqın məişət cizgilərini və adətlərini özündə birləşdirərək zənginləşdirmişdir. El nəğmələri xalq oyunlarının tədqiqatçısı A.Nəbiyev qeyd edir ki, «Oyun» sözü türklərin oynamaq söz kökü ilə bağlı yaranmışdır. Türkdilli xalqların içərisində «oy»un ağıl, hikmət mənaları vardır. Ağılı, hiyləni hərəkət vasitəsi ilə ifadə etmək isə oyunların yaranmasında mühüm amil olmuşdur. Məsələn, elə qaya rəqsləri daxilindəki oyunlara nəzər salsaq görərik ki, onlar müəyyən fikri, hikməti, kiməsə, bəlkə də qəbilə və ya tayfa başçısına, onun ayrı-ayrı üzvlərinə yetirmək məqsədilə düşünülüb cızılmış rəsmlərdir… rəqslərdən ayrılmış oyunlarda da hərəkət başlıca ünsürdür. Ümumiyyətlə oyunu hərəkətdən kənar başa düşmək doğru olmaz. Mütəhərrik oyunlar xalqın təfəkkür tərzini, istək və arzularını özündə hifz edir, saxlayır. Buna görə də oyunları öyrənərkən nəsillərin tarixi inkişaf yolu haqqında mühakimə yürütmək mümkündür. Oyunların çoxu ciddi həyati işləri təqlid edir. Oyunlarda kəndlilərin torpağı necə yumşaltması, taxıl əkini aparması, həmçinin ovçuluq və balıqçılıqla məşğuliyyəti əks olunmuşdur. Bu oyunlarda Azərbaycan xalqının ibtidai cəmiyyətə aid şənliklərin, toy və yas mərasimlərinin ünsürləri qorunub saxlanılmışdır. Fiziki hərəkətləri əks etdirən qayaüstü rəsmlərdən öyrənirik ki, Azərbaycanda hələ bizim eradan bir neçə min il əvvəl oyunlar olmuşdur. Qobustan qayalarında ovçuluğu, xalq oyunlarını əks etdirən rəsmlər indii də qalmaqdadır. Böyükdaş dağında yallı və s. rəqsləri, habelə oxatanları, avarçəkənləri və s. əks etdirən şəkillər həkk olunmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatçıları, tarixçiləri, yazıçıları, filosofları və bu ölkəyə gələn səyyahlar öz əsərlərində göstərirlər ki, Azərbaycanda hələ qədim vaxtlardan fiziki hərəkətlərlə məşğul olmuşlar. Çoxlu tamaşaçı cəlb edən oyunlardan kəndirbazlıq və çovkanın adı çəkilir. 83 Bu oyunlarda at üstündə gimnastika hərəkətləri edənlər, kəndir üstündə dayanmaq bacarığına malik olanlar yarışa bilərlər. Azərbaycan xalq oyunları-rəqsdaxili («Yağış yağdıraq», «Küləyi çağıraq», «Küləyi kəsək» və s.), mərasim («Qodu-qodu», «Kosa- kosa», «Fincan-fincan» və s.), məişət («Habudu getdi», «Şahbud getdi», «Yoldaş, səni kim apardı», «Bənövşə-bənövşə», «Qundaq- qundaq», «Beş-onbeş» və s.) və digər oyunlar cəmiyyət dəyişdikcə onlarda ilkin zəruriyyət formasını dəyişərək yeniləşdirilmiş asudə vaxtlarda istirahət, əyləncə mahiyyətini daşımışdır. Zaman keçdikcə xalq oyunları daha ciddi şəkil alaraq, məqsəd, məzmun və formaca xeyli zənginləşdirərək cəldlik və çevikliyi, yüksək humanist duyğuları inkişaf etdirmiş, böyüməkdə olan nəslin dərketmə qabiliyyətini artırmış, düşüncə tərzini dərinləşdirmiş, sağlamlığını möhkəmləndirmiş, onları ölkənin müdafiəsinə hazırlamışdır. Xalq pedaqogikasının tədqiqatçı alimlərindən Ə.Həşimov və F.Sadıqov yazır ki, Azərbaycan xalq pedaqogikası ən qiymətli yadigarları sırasında milli oyunların da özünəməxsus yeri var. Ulularımızın yaratdıqları xalq oyunlarının əksəriyyəti tarix boyu ən dəyərli sərvətlər kimi qorunmuş zaman-zaman təkmilləşdirilmiş və gəlib çağdaş dövrümüzə çıxmışdır. İnsanın bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında onlar müstəsna rol oynayır. Xüsusilə uşaqlar üçün oyun ciddi tərbiyə vasitəsidir, fiziki kamillik məktəbidir. Milli oyunların bir qismi həssaslıq, mütəşəkkillik, intizamlılıq kimi mənəvi sərvətlərin formalaşmasına, bir qismi nitqin inkişafına, uşağın söz ehtiyatını zənginləşdirməyə, bir qismi dözümlülük, qocalıq, cəldlik, təbii, iradi fiziki keyfiyyətlərin təşəkkülünə, başqa qismi fəhmin, fərasətin, zövqün, gözəllik hissinin tərbiyəsinə xidmət edir. Uşağı əməyə, ailə həyatına, ətraf mühitin təmizliyini qorumağa hazırlayan xalq oyunlarıda az deyildir. Azərbaycan Milli oyunları həm əqli, həm də fiziki, əxlaqi, estetik, ekoloji, iqtisadi və əmək tərbiyəsi baxımından son dərəcə qiymətli sərvətlərdəndir». 4 Milli oyunlar növ etibarı ilə də rəngarəngdir və insanın bütün yaş dövrlərini əhatə edir. İstər uşaqlar, istərsə də yeniyetmələr, gənclər, qızlar, gəlinlər, yaşlı kişi və qadınlar üçün onlarca, yüzlərcə oyunlarımız vardır. Onların əksəriyyəti vaxtı ilə xalqın ayrı-ayrı 4 Я.Щяшимов, Ф.Садыгов. Азярбайъан халг педагоэикасы антолоэийасы. Бакы, 1993, сящ.46-47. 84 sahələrdəki ayin, mərasim və ənənələrinə əsaslanaraq yaradılmış, getdikcə dünyaviləşmiş, xalq məişəti ilə həyatı ilə əlaqədar olaraq real məzmun kəsb etmişdir». 5 «Vur nağara, çıx qırağa», «Bənövşə, bəndə düşə», «Səməndər, ay Səməndər», «Əlimi bıçaq kəsibdir», «Adı gözəl», «Qurd və çoban» və s. belə oyunlardandır. Oyunlar xalq həyatının çox müxtəlif cəhətlərini-inkişaf mərhələlərini, ilkin həyat şəraitini, görüş və etiqatlarını, mərasimlər dünyasını əks etdirən janrlardan biridir. Xalq oyunları ən qədim dövrlərdən xalqın məişət həyatını, əyləncə dünyasını əks etdirmək baxımından da maraq doğurur. Elə oyunlar vardır ki, ən qədim dövrlərdən xalqın arzu və idealını müəyyənləşdirmək məqsədilə yaranmış və bu günə qədər gəlib çatmışdır. Başqa janrlardan fərqli olaraq oyunlarda xalqın ümumi əhval-ruhiyyəsi, psixoloji anı, zülm və istismar dünyasına münasibəti çox aydındır». 6 Bəzi mənbələrdə oyunların yaranma tarixinə də rast gəlirik. İbn-Əl-Əsif «Əl-kamil fi-t-tarix» əsərində) yazır: «Hələ 113- cü ildə (731 - 732-ci illərdə) Azərbaycanın qadın döyüşçüləri xalq oyunlarında çox həvəslə iştirak edirdilər». Buradan aydın olur ki, Azərbaycanda xalq oyunlarında kişilərlə bərabər qadın və qızlar da iştirak etmişlər. N.Gəncəvinin «Xəmsə»sinə XVI əsrdə çəkilmiş bir miniatürdən də bunu görmək olur. Həmin miniatürdə başda Şirin olmaqla, Azərbaycan qadınları Xosrov şahla çovkan oyununda yarışırlar. Burada oyunçulardan yüksək ustalıq tələb edən keyfiyyətlərdə-əla at çapmaq, topu yoldaşa ötürmək, yarış vaxtı tamaşaçılara və oyunçulara toxunmamaq və s. kimi qaydalardan bəhs olunur. Nizami öz məşhur «Xəmsə»sində xalq oyunlarını, idmanı tərənnüm etdirmiş, Azərbaycanın yalnız igid oğullarının deyil, həm də igid qızlarının at çapmasından, ox atmasından, qılınc oynatmasından, çovkan oynamasından, ölkəni ağılla, kamalla idarə etməsindən söhbət açmışdır: Dişi Aslan kimi yetmiş nəfər qız 5 Я.Султанлы, Азярбайъан драматурэийасынын инкишаф тарихиндян. Бакы, 1969, сящ. 62. 6 А.Нябийев. Ел няьмяляри халг ойунлары. Бакы, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, 1988, сящ.134. 85 Şirinin yanına gəldi qayğısız. Cürətdə hər biri bir İsfəndiyar, Rüstəm Zal kimi ox atandırlar. Çovkan oynamaqda çox çevikdilər, Göydən qapardılar topu müxtəsər. Yaxud: Yerindən sıçrasa günəşə Sarı, Yeddi qatlı göydən qalxar yuxarı. Paltar geyinmişdir kişilər kimi, Düzlərdən keçirdi qoçaq ər kimi. Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|