Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.4. Dünya təsərrüfatı inkişafının əsas göstəriciləri _____________________________________________________ Məcmu Dünya Məhsulu
24 1.4. Dünya təsərrüfatı inkişafının əsas göstəriciləri _____________________________________________________ Məcmu Dünya Məhsulu Dünyada iqtisadi vəziyyətin təhlili üçün dünya iqtisadiyyatının dinamikasını və durumunu xarakterizə edən bir sıra göstəricilərdən istifadə olunur. Bunlardan ən əsası Məcmu Dünya Məhsuludur(MDM). MDM milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, dünyanın bütün ölkələrində fəaliyyət göstərən müəssisələrin müəyyən dövr ərzində istehsal etdiyi son malların və xidmətlərin ümumi həcmini əks etdirir. Son məhsulun uçotu istehsal prosesində istifadə olunmuş xammalın, yarımfabrikatların, elektrik enerjisinin və xidmətlərin (aralıq istehlak) təkrarən hesablanmasının istisna edilməsini nəzərdə tutur. Ayrıca götürülən hər bir ölkədə ÜDM iqtisadi fəaliyyətin uçotunun beynəlxalq aləmdə tanınılmış qaydaları məcmusundan ibarət olan, milli təsərrüfatın daxili və xarici sektorlarının əsas iqtisadi əlaqələrini əks etdirən
bütün növlərinin məhsuldar xarakter daşıması konsepsiyası əsasında qurulmuşdur. BMT-nin 1993-cü il milli hesablar sistemi fəaliyyətin bütün növlərini, o cümlədən gizli və qeyri-qanuni istehsalı iqtisadi fəaliyyətə aid edir. Burada yalnız ev təsərrüfatlarının öz istehlakı üçün xidmətlər göstərməsi (yemək hazırlanması, otaqların yığışdırılması, xəstələrə qulluq olunması, uşaqlara tərbiyə verilməsi və s.) istisna olunur. Sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticələri üç prinsip: istehsal, istifadə və gəlirlər - əsasında hesablanır.
qoyuluşlarının, malların və xidmətlərin fərdi qaydada və dövlət tərəfindən istehlakının dəyəri daxil edilir. Ümumi kapital qoyuluşlarına əsas kapitala, ehtiyatlara və bitməmiş istehsala investisiyalar aid olunur. Bu zaman müəyyən tarixlərə mal-material qalıqlarının (xammal və hazır məmulatlar) dəyəri arasındakı fərq ehtiyatlara yönəldilən investisiyalara daxil edilir. Beləliklə, dayanıqlı iqtisadiyyatda ÜDM (Y) fərdi istehlaka (C), kapital qoyuluşlarına (I), dövlət istehlakına (G), ixraca (X) çəkilən xərclərin cəmi ilə malların və xidmətlərin idxalına (ID) çəkilən xərclər arasındakı fərqə bərabərdir: Y = C + I + G + X - ID
Dünyada istehsal həcmi milli təsərrüfatların istehsalının məcmusu kimi hesablandığına görə, onu aşağıdakı düsturla ifadə etmək olar:
25 Y = ∑(C + I + G + X - IM) 2. Gəlirlər prinsipi əsasında hesablanarkən, ÜDM istehsal amillərindən asılı olaraq üç hissəyə bölünür. Muzdlu əməklə məşğul olan şəxslərin gəlirlərinə tutduğu mövqedən asılı olmayaraq, fəhlə və qulluqçuların əmək haqqı daxil edilir. Sonra özəl və dövlət şirkətlərinin gəlirləri hesablanır. Renta gəlirləri və müstəqil fəaliyyət göstərən şəxslərin (sənətkarların, həkimlərin və s.) gəlirləri ayrıca hesablanır. Gəlirlər baxımından ÜDM əmək haqlarının (W), əsas kapitalın istehlakı (amortizasiya) daxil olmaqla əməliyyat xərclərini (OS), xalis gəliri, rentanı, faizi və subsidiyalar çıxılmaqla, dolayı vergilərin (ITS) ümumi məbləği kimi hesablanır: Y = W + OS + ITS
ÜDM-dən amortizasiyanın çıxılması (xalis ÜDM), dolayı vergilərin çıxılması və subsidiyaların əlavə olunması kimi hesablanan milli gəlir göstəricisi ÜDM ilə bağlıdır. Vergilərin məbləği böyükdür. Onlar malların və xidmətlərin qiymətlərinə daxil edilir və son istehlakçı tərəfindən ödənilir. Subsidiya qiymətlərə əks təsir göstərərək, onları özü məbləğində aşağı salır. Milli gəlir göstəricisi müvafiq ərazidə istehsal olunan milli gəlir anlayışına təqribən uyğundur. Qeyd olunmalıdır ki, istənilən milli təsərrüfat üçün onun sərəncamına daxil olan gəlir daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəyyən ölkənin sərəncamında qalan gəlirlərin məbləği (UMG) onun xalis daxili məhsulunun, müəssisələrinin və vətəndaşlarının xaricdəki gəlirlərinin saldosunun və əcnəbilərin bu ölkədəki gəlirlərinin cəmi kimi hesablanır. Sərəncamda olan milli gəlir cari istehlakın və yığımların məbləğinə müvafiqdir:
Burada NY - rezidentlərin xalis faktor gəliridir.
İstehsal olunmuş ÜDM ilə milli gəlir arasındakı fərq kəmiyyətcə kifayət qədər böyükdür və amortizasiya ayırmalarının həcminə bərabər olmaqla, təqribən 8-11% təşkil edir. Amortizasiya ayırmalarının (əsas kapitalın istehlakının) məbləği əsas fondlarının miqdarından asılı olduğuna görə, ölkələr üzrə bu fərq müxtəlifdir. Amortizasiya ayırmalarının xüsusi çəkisi inkişafın səngiməsi zamanı artır, yüksəliş dövründə isə azalır. İstehsal olunmuş milli gəlirin dinamikası uzunmüddətli dövr baxımından ÜDM-in dinamikası ilə üst-üstə düşdüyünə görə, təhlillər aparılarkən əsasən ÜDM və MDM göstəricilərindən istifadə olunur. Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|