Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ____________________________________________________ Beynəlxalq istehsalın sahələr və regionlar üzrə təmərküzləşməsi
- XBKQ-nin məcmu həcmi (trilyon dollar)
- _____________________________________________ Beynəlxalq istehsalın miqyası
87 1990-cı illərdə və əsrimizin birinci onilliyində XBKQ kəskin surətdə artmışdır. 2000-2009-cu illərdə onun illik həcmi 1 trilyon dollara yaxın olmuşdur. Dünya təsərrüfatında toplanmış XBKQ-nin həcmi 2000-ci illə müqayisədə 2,2 dəfə artaraq, 2009-cu ildə 17,8 trilyon dollara çatmışdır (2000-ci ildə - 8 trilyon, 1990-cı ildə - 2,1 trilyon). Milli bazarların tədricən açılması birbaşa kapital qoyuluşlarının ölkədən çıxarılması üçün imkanlar açmışdır. Nəqliyyat və rabitədə texniki irəliləyişlər, informasiyanın yayılması şirkətlərin beynəlxalq miqyasda fəaliyyətinə yeni imkanlar açır. Bu genişlənmə orta şirkətlərin də beynəlxalq istehsalı təşkil etməsinə şərait yaradır. Nəticədə XBKQ-nin həcmi və TMK-nın sayı nəzərəçarpan dərəcədə artmışdır. Toplanan XBKQ-nin həcminin artması təkcə birbaşa kapital qoyuluşlarının hərəkətini deyil, həm də bir sıra ölkələrdə onun hesablanması metodikasının dəyişməsini əks etdirirdi. İnkişaf etmiş ölkələrin TMK-nı məhsuldar kapitalın əsas ixracatçıları kimi çıxış edir. XBKQ-nin ixracının 48-55%-i cəmi beş ölkənin - ABŞ, Yaponiya, Britaniya, Almaniya və Fransanın payına düşür. Kapital ixracı təkcə inkişaf etmiş aparıcı dövlətlər tərəfindən deyil, həm də Asiya və Latın Amerikasının iqtisadi baxımdan irəli getmiş ölkələri (Braziliya, Çin, Hindistan, Meksika), RF tərəfindən həyata keçirilir. Bu ölkələrin ən iri şirkətləri kapital ixracını öz fəaliyyət dairələrini genişləndirmək, daha böyük məbləğdə mənfəətin əldə olunması üçün onları qəbul
edən ölkənin əmək resurslarından, yaxud elmi-texniki nailiyyətlərindən istifadə etmək məqsədi ilə həyata keçirir. 1970-ci illərin ortalarından kapital iri neft ixracatçıları olan Yaxın və Orta Şərq ölkə- lərindən çıxarılır. Bütövlükdə, çıxarılan birbaşa kapital qoyuluşlarının ümumi həcminin 8-13%-i periferiya ölkələrinin payına düşür. ____________________________________________________ Beynəlxalq istehsalın sahələr və regionlar üzrə təmərküzləşməsi
ETT-nin təsiri altında beynəlxalq istehsalın sahələrinin və sektorlarının inkişaf priopitetləri dəyişir. Son onilliklərdə TMK-nın xidmətlər sektorunda fəallığı artmış və 2007-2008-ci illərdə birbaşa kapital qoyuluşlarının 60,5%-i buraya yönəldilmişdir (1970-ci ildə - 31%). TMK-nın ticarətdə və yardımçı əməliyyatlarda xidmətləri daha sürətlə artırdı. Sahibkarlara xidmətlərin göstərilməsi, maliyyə sahəsi və ticarət XBKQ-nin əsas istiqamətləridir. Emal sənayesi ikinci mövqeyə çəkilmişdir (XBKQ-nin ümumi həcminin 24,6%-i). Sənaye aktivlərinin əsas hissəsi sahələrin dörd qrupunda: yeyinti, kimya, elektrik maşınqayırması və elektronika, metallurgiya sənayelərində cəmləşmişdir. Şirkətlərin ilkin sektorda beynəlxalq fəallığı kəskin surətdə aşağı düşmüşdür (1970-ci ildəki 23%-dən 6,8%-dək). Bu dəyişiklik əsasən inkişaf etmiş ölkələrə kapital qoyuluşlarının hesabına baş vermişdir. İnkişaf
88 etməkdə olan ölkələrdə xarici investisiyaların sahə strukturu da kökündən dəyişmişdir. Burada emal sənayesinin payı 23,4%, hasilat sahələrinin payı isə 7,0%-dək təşkil edir. Regional baxımından sahibkarlıq kapitalının hərəkəti əsasən inkişaf etmiş ölkələr arasında baş vermişdir. XBKQ-nin 90%-i məhz bu ölkələrdə cəmləşir (cədvəl 4.1).
Cədvəl 4.1. XBKQ-nin məcmu həcmi (trilyon dollar) 1990 2000 2009 Dünya
2,1 7,4
17,7 İnkişaf etmiş ölkələr 1,8 5,6
12,6 Mənbə: UNCTAD. World Investment 2010.
inkişaf etmiş ölkələrdə təmərküzləşməsinə, bu ölkələrin sahibkarlıq strukturlarının, şirkətlərinin fəaliyyətinin çarpazlaşmasına gətirib çıxarır. Təsərrüfatında xarici kapitalın rolu cüzi olan Yaponiya istisna edilməklə, başqa ölkələrin iqtisadiyyatında yerli və "yad" şirkətlər sıx qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərir və rəqabət aparırlar. Bunlar ilk növbədə Şimali Amerika ölkələri - ABŞ və Kanada, Aİ dövlətləridir. XBKQ-nin dünya üzrə ümumi həcminin təqribən 29%-i inkişaf etmiş ölkələrə investisiya kimi yatırılmışdır.
Miqyası çıxarılmış kapital üzərində mülkiyyətlə müəyyən olunan xarici istehsal təkcə ayrı-ayrı ölkələrin deyil, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının təsərrüfat strukturunun ən mühüm komponentlərindən birinə çevrilmişdir. Qiymətləndirmələrə görə, 2008-ci ildə xarici şirkətlərin istehsalı MDM-in 10%-i (1980-ci ildə 5%-i), o cümlədən emal sənayesinin 18%-i, xidmətlər sektorunun 4%-i həcmində olmuşdur. Dünyada işçi qüvvəsinin təqribən 3-4%-i TMK-nın xarici müəssisələrində çalışır, lakin kənd təsərrüfatında məşğul olanlar nəzərə alınmasa, bu rəqəm 10%-dək artar. Məşğulluğa dolayı təsirlər (xammal, komponentlərin və s. alınması) nəzərə alınmaqla, bu ümumi rəqəm ən azı 2 dəfə artacaqdır. Beynəlxalq istehsalın inkişafı yığımların dünya təsərrüfatı çərçivəsində yenidən bölgüsünə gətirib çıxarır. XBKQ-nin əsas kapitala yönəldilən vəsaitlərin ümumi həcminə nisbətinin onilliklər ərzində yüksəlməsi bu prosesi dolayısı ilə sübut edir: 1970-ci ildə bu nisbət 2,2%, 1980-ci ildə - 3,8%, 1990-cı ildə - 7,5%, 2000-2009-cu illərdə - 10,3% ol- muşdur.
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|