Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- _____________________________________________________ BƏB-in milli istehsala təsiri
93 ixtisaslaşma əmsalı, ölkənin, ölkələr qruplarının beynəlxalq, o cümlədən ayrı-ayrı mallarla ticarətdə xüsusi çəkisi BƏB-də iştirakın göstəriciləridir. İnkişaf etmiş ölkələr dünya ticarətində daha yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. Ötən onilliklərdə dünya ticarətinin 2/3 hissəsi onların payına düşmüşdür (1990-cı ildə 70,4%, 2000-ci ildə 75,7%). Qeyd olunmalıdır ki, bu və ya digər ölkənin, yaxud ölkələr qrupunun dünya ticarətində malik olduğu xüsusi çəki özlüyündə onların BƏB-də iştirakı barədə tam təsəvvür yaratmır. BƏB-də iştirakın dərəcəsi ölkələrin təsərrüfatında xarici fəaliyyət sahəsinin rolu ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Təcrübədə bu göstərici çox vaxt ixrac və idxal kvotaları, yəni ixracın və idxalın həcminin ÜDM-ə nisbəti əsasında qiymətləndirilir. Dünya təsərrüfatında mübadilə sahəsinin rolu əhəmiyyətli dərəcədə artaraq, ümumdünya məhsulunun 1/2 hissəsinə çatmışdır (cədvəl 4.3).
Cədvəl 4.3. Dünya iqtisadiyyatında ixrac kvotası (AQP üzrə) 1987-1996 1997-2006 2007-2010 Dünya
17,2 18,4
25,4 Mənbə: World Economic Outlook. April 2006, 2010. IMF.
Bu göstəricilərə əsasən, inkişaf etmiş ölkələrin BƏB-də iştirak səviyyəsi inkişaf etməkdə olan ölkələrlə müqayisədə yüksəkdir (2009-cu ildə müvafiq olaraq 27,5% və 16,6%). İxrac kvotası cari qiymətlərlə hesablandıqda, bu göstərici inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən daha da yüksəlir. Ölkələrin BƏB-də iştirakının daha bir göstəricisi - beynəlxalq ixtisaslaşmanın ixraca nisbəti - ölkənin, yaxud ölkələr qrupunun dünya təsərrüfatının ixrac kvotasına olan nisbəti kimi hesablanır. Bu əmsalın səviyyəsi ixrac kvotaları göstəricilərinə təqribən müvafiqdir. _____________________________________________________ BƏB-in milli istehsala təsiri
Dərinləşən ixtisaslaşma və kooperasiya bir-biri ilə rəqabət aparan istehsalların inkişafının əsasında durur. Ölkələr məhsulların bütün növlərini deyil, yalnız müəyyən çeşidini ixrac edir. Şirkətlər hər bir yardımçı sahədə məmulatların, qovşaqların, yaxud detalların müəyyən qrupunu seçir və bütün səylərini onların istehsalı üzərində cəmləşdirir. Bu məmulatlar ixrac, həmin sahənin onlara lazım olan məmulatları isə idxal olunur. Məmulatların istehsalı miqyasının genişlənməsi və seriyalarla buraxılması ilə əlaqədar olaraq istehsal xərclərinin azalması sayəsində şirkətlər böyük məbləğdə mənfəət əldə edir. Məhsuldar qüvvələrin inkişafında baş verən bu təzahür
94 miqyas hesabına qənaət iqtisadiyyatı, yaxud artan fayda adı almışdır. İstehsal bu əsasda genişlənərkən, məhsul vahidinə çəkilən xərclərin çoxalması buraxılış həcminin vahiddən çox artması ilə nəticələnir. Miqyas hesabına qənaət iqtisadiyyatı sahədaxili ixtisaslaşmada daha aydın görünür. Avtomobillər, məişət elektrik texnikası, fərdi kompyuterlər (kütləvi tələbat malları) kimi məhsullar üzrə istehsal xərclərinin, əmək məhsuldarlığının və ticarət axınlarının təhlili göstərir ki, miqyas hesabına qənaət iqtisadiyyatı onların rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinin mühüm amillərindəndir. Hesablanmışdır ki, emal sənayesi sahələrində məhsul buraxılışının 2 dəfə artması xərclərin xüsusi çəkisini 10%-dən çox aşağı salır. Bu, işçilərin təcrübə və təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi, materiallardan və xidmətlərdən qənaətlə istifadə olunması, texnologiyaların təkmilləşməsi, məhsul buraxılışının həcmi genişləndirilərkən avadanlığa kapital qoyuluşlarının geri qayıtma müddətinin qısalması sayəsində əldə edilir. Son onilliklər ərzində miqyas hesabına qənaət iqtisadiyyatı elmtutumlu bir sıra sahələrdə artsa da, onun inkişafının müəyyən hüdudları vardır. Sahələr çərçivəsində istehsal miqyası şərtləri ilə xarici ticarət heç də bütün iştirakçı ölkələr üçün qarşılıqlı faydalı deyil. Müəyyən sahədə istehsal həcmi çox olan ölkənin xərcləri nisbətən aşağıdır. Öz növbəsində, hər-hansı malı ucuz qiymətə sata bilən ölkə bir qayda olaraq, onu daha böyük miqdarda buraxmağa çalışır. Sahə səviyyəsində miqyas hesabına qənaət iqtisadiyyatı xarici ticarətin yönümünü təsbit edir. Əvvəlcədən bu və ya digər malın iri istehsalçısı olan ölkələr istehsal xərclərini daim aşağı səviyyədə saxlaya bildikləri üçün, demək olar ki, həmişə öz mövqelərini qoruyub saxlaya bilir. İstehsalın miqyası əsasında ticarət ölkənin rifahına nisbi üstünlüklər əsasında ticarətlə müqayisədə daha güclü müsbət təsir göstərir. Müəyyən sahələrin bir neçə ölkədə təmərküzləşməsi istehsalın miqyasını və səmərəliliyini artırmağa imkan verir. Ancaq bu, başqa ölkələrin rifahının pisləşməsinə gətirib çıxara bilər. Məhsulu çoxdan istehsal edənin qiymətinin onu yeni buraxmağa başlayanın xərclərindən aşağı olması açıq iqtisadiyyat şəraitində həmin istehsalın başqa ölkələrdə yayılmasına maneələr yaradır. Sahə səviyyəsində miqyas hesabına qənaət iqtisadiyyatı, adətən, ölkələrin müxtəlif sahələrdə tarixən müəyyən
olunmuş ixtisaslaşmasını möhkəmləndirir. Lakin bu vəziyyət mütləq əhəmiyyət daşımayaraq, qaçılmaz xarakter daşımır. İxtisaslaşma prosesinin güclənməsinə, onun strukturunun dəyişməsinə buraxılan məhsulun nomenklaturunun ETT-nin təsiri altında dəyişməsi böyük təsir göstərir. Elmdə baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri onun nəticələrinin təcrübədə tətbiqi müddətinin qısalmasında, sənaye məmulatlarının tez bir zamanda mənəvi aşınmasında öz əksini tapır. Müasir dövrdə elmtutumlu sahələrdə məhsulun həyat dövrü üç-beş il, emal Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|