Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- __________________________________________________ Regional iqtisadi inteqrasiyanın tipləri və formaları
- Şimali Amerikada inteqrasiya prosesləri
97 Təcrübə və nəzəri tədqiqatlar (C.Vayner) bazarın regional inteqrasiya yolu ilə genişləndirilməsinin üzv-ölkələrdə istehsalın miqyasında əhəmiyyətli dərəcədə qənaət əldə etməyə imkan verdiyini göstərir. Bu zaman inteqrasiya birliyinə daxil olan ölkələr eyni çeşiddə məhsul buraxırlarsa, onlar rəqabətin güclənməsi nəticəsində istehsalın səmərə- liliyinin artmasından əlavə fayda əldə edirlər. Belə şəraitdə səmərəliliyi aşağı olan istehsallar ixtisar olunaraq, nisbi üstünlüklərə malik olan, rəqabət qabiliyyətlilər genişləndirilir. Ticarət
münasibətlərində azadlığın genişlənməsinin bu elementi ticarətin yaradılması adlanır. İnteqrasiya birliklərinin yaradılması onun inkişafının müəyyən mərhələlərində (gömrük ittifaqı) üçüncü ölkələrin istehsalçılarının eyni malları daha ucuz qiymətlə satışa çıxara bildiklərinə görə əks effekt də doğura bilər. İnteqrasiya proseslərinin proteksionizm meyilləri ticarətdə
olan ölkələrə yönəldilməsinə aiddir. Əgər mənfi təsir (ticarətdə kənarlaşmaların effekti) kəmiyyətinə görə müsbət təsirdən (ticarətin yaradılması effektindən) yüksək olarsa, inteqrasiya birliyinə daxil olan ölkələrin rifahı pisləşə bilər. Belə hesab edilir ki, tarifləri və məhdudiyyətləri əvvəlcədən yüksək olan ölkələr üçün regional iqtisadi birliyin yaradılması, adətən, ticarətin genişlənməsinə səbəb olur. Üçüncü ölkələrlə ticarətdə tariflərin və digər məhdudiyyətlərin aşağı səviyyədə olması ticarətdə kənarlaşmalar effektinin də zəifləməsinə və inteqrasiyanın daha faydalı olmasına gətirib çıxarır. Birliyə istehsal xərcləri aşağı olan ölkələr də daxildirsə, ticarətdə kənarlaşmalar prosesi baş vermir. Ümumilikdə isə, inteqrasiya birliyi daxilində qarşılıqlı münasibətlərin konkret formaları iştirakçı ölkələrin təsərrüfatlarının inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Bu ölkələrin xüsusiyyətləri birləşdirici proseslərin formalarına və hərəkətverici qüvvələrinə müvafiq təsir göstərir.
İqtisadi inteqrasiyanın inkişafı bir neçə tipdə və formada baş verir. Regional iqtisadi inteqrasiyanın iki tipi fərqləndirilir: (1) dövlətlərarası iqtisadi inteqrasiya və (2) mikro səviyyədə, yaxud XBKQ nəticəsində inteqrasiya. Dövlətlərarası inteqrasiya birlikləri üstünlük təşkil edir.
aradan qaldırmaq məqsədi ilə yaradılan azad ticarət zonaları; yuxarıda göstərilən məqsəddən əlavə, daxili bazarı üçüncü ölkələrin rəqabətindən qorumaq üçün gömrük və vergi tədbirlərinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutan gömrük ittifaqları formalarında təzahür olunur. Sonradan inteqrasiya prosesi öz inkişafında malların, xidmətlərin və kapitalların sərbəst hərəkət
98 etdiyi ümumi bazar, ticarət şərtlərinin, kapitalın və işçi qüvvəsinin hərəkətinin hüquqi və iqtisadi-texniki şərtlərinin eyniləşdirilməsini nəzərdə tutan vahid bazar və nəhayət, valyuta və iqtisadi ittifaqlarının yaradılması formasını alır. Vahid bazar əsasən mübadilə sahəsini tənzimləyirsə, iqtisadi ittifaqın yaradılması təsərrüfatın bütün sahələrinin fəaliyyətinin eyniləşdirilməsini, ona üzv olan ölkələrin iqtisadi siyasətinin əlaqələndirilməsini və ümumi qanunvericiliyin yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu, yerinə yetirilməsi hamı üçün mütləq olan qərarlar qəbul edə bilən dövlətlərüstü orqanların yaradılmasını və dövlətlərin müvafiq funksiyaları yerinə yetirməkdən imtinasını ehtimal edir. Dünya təsərrüfatında regional inteqrasiya qruplarının yaradılması prosesi sürətlənmişdir. 1970-ci illərdə dünyada müxtəlif tipli 20 inteqrasiya birliyi mövcud idisə, 2000-ci illərin əvvəlində onların sayı 30-dan çox olmuşdur. Ümumilikdə isə 200-dən artıq müxtəlif növ regional birlik mövcuddur. Onların əksəriyyəti inkişafın ən aşağı mərhələsində: milli iqtisadi siyasətlərin uzlaşdırılmasını, yaxud eyniləşdirilməsini nəzərdə tutmayan preferensiya ticarət sazişləri, azad ticarət zonaları şəklindədir. İnteqrasiya prosesləri birləşən ölkələr arasında iqtisadi və siyasi suverenliyin məhdudlaşdırılmasının hüdudları məsələləri üzrə kəskin ziddiyyətlər yaradır və bu, ilk növbədə, kapitalın hakim qruplaşmalarının daxili bazarda mövqelərinə görə narahatçılığını ifadə edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə inteqrasiya prosesləri ən çox Avropada (Avropa İttifaqı) və Şimali Amerikada (NAFTA) inkişaf etmişdir. Dövlətlərarası təsərrüfat birliyi kimi daha irəli gedən Aİ-də inteqrasiya prosesləri makroiqtisadi sahəni və struktur yenidənqurma vasitələrini əhatə edir.
Şimali Amerikada baş verən inteqrasiya prosesləri Avropa modelindən fərqlənir. Burada XBKQ-nin təsiri altında mikro-səviyyədə regional kompleksin, yaxud inteqrasiyanın yaradılması və inkişafı üçün ilkin şərtlər çoxdan mövcud idi. Bunlara ABŞ-Kanada sərhədindən kapitalın və işçi qüvvəsinin sərbəst hərəkət rejimini, valyutaların qeyri-məhdud dönərliyini aid etmək olar. Mövcud hal regional iqtisadi inteqrasiyanın bir çox məsələlərini onların müqavilə-hüquq rəsmiləşdirilməsi aparılmadan həll etməyə imkan verirdi. Qarşılıqlı əmtəə dövriyyəsinin gömrük reqlamenti azad ticarət zonası şərtlərindən xeyli uzaq olsa da, əməyin regiondaxili bölgüsü üçün kifayət qədər geniş məkan açırdı. ABŞ ilə Kanada arasında azad ticarət zonasının yaradılması haqqında saziş 1988-ci ildə bağlanmışdır. 1992-ci ildə ABŞ, Kanada və Meksika 15 il ərzində (2007-ci ilədək) üç ölkə arasında yalnız malların və kapitalların sərbəst hərəkət etməsini nəzərdə tutan Şimali Amerika azad ticarət zonasının yaradılması haqqında müqavilə imzaladılar. Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|