Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
101 ticarətin səviyyəsi 55%-dən 50%-ə, MERKOCUR-da isə 20%-dən 15%-ə düşmüşdür. ASEAN daxilində bu məsələdə zəif irəliləyiş müşahidə olunmuşdur (cədvəl 4.5).
Cədvəl 4.5. Regiondaxili ticarətin xüsusi çəkisi, (ixraca nisbətən %)
1980 1990 2000 2004 2008 Aİ - 25
61,0 67,1
67,2 67,0
67,2 NAFTA
33,6 41,4
55,7 55,2
49,5 MERKOSUR 11,6 8,9
20,0 12,0
15,4 ASEAN
17,4 19,0
23,0 22,0
25,4 Mənbə: UNCTAD. Handbook of Statistics 2002, 2005, 2009.
Bunun əksi olan meyil də mövcuddur. Bir sıra ölkələrin dünya təsərrüfatında tutduğu mövqeyinin dəyişməsi, iqtisadi əlaqələrinin intensivləşməsi, əlaqələrin bloklar əsasında qurulmasına və saxlanmasına ilkin mərhələdə mövcud olan marağın zəifləməsi ilə nəticələnir. Buna görə də onlar münasibətlərin çərçivəsini genişləndirməyə, başqa birliklərlə müstəqil, yaxud qruplaşmaya daxil olan bütün ölkələrlə birgə əlaqələr yaratmağa səy göstərirlər. Bu proseslərin nəticəsində müxtəlif qruplaşmalar arasında münasibətlərin yeni mexanizmləri meydana çıxır. İnteqrasiya qruplaşmalarının, ticarət bloklarının və ayrı-ayrı ölkələrin qarşılıqlı münasibətləri əsasən gömrük və kredit sahələrini əhatə edir. Məsələn, Aİ Avropa Azad Ticarət Assosiasiyasına (AATA) daxil olan ölkələrlə emal sənayesi məhsullarının ticarətini rüsumsuz həyata keçirir. Keçmişdə Avropa metropoliyalarının müstəmləkə imperiyalarına daxil olan ölkələrin əksəriyyəti ilə assosiasiya olunmaq barədə sazişlər bağlanmış, inkişaf etməkdə olan ölkələrin qruplaşmaları və ayrı-ayrı ölkələrlə ikitərəfli münasibətlər rəsmiləşdirilmişdir. ABŞ-ın İsrail, İordaniya, Sinqapur, Çili və Mərkəzi Amerikanın bir çox ölkələri ilə sərbəst ticarət haqqında razılaşmaları vardır. Regionlararası təşkilatların, o cümlədən 1989-cu ildə yaradılmış, dövlətlərarası Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (APEC) fəaliyyəti də beynəlxalq əməkdaşlığın genişlənməsində rol oynayır. APEC konsepsiyasının əsasında açıq regionçuluq, yəni regiondaxili iqtisadi münasibətlərin liberallaşdırılması üzrə tədbirlərin üçüncü ölkələrə də şamil edilməsi durur. Üzv ölkələr əməkdaşlığın çevik, xarakterinə görə şəbəkə formalarına istiqamətlənir, qarşılıqlı fəaliyyəti (ilk növbədə özəl sektorda) stimullaşdırır. İştirakçılarının tərkibinə görə APEC regional iqtisadi birliklər arasında fərqlənir: burada həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələr birləşmişdir.
102 Azad ticarət zonaları, gömrük ittifaqları formalarında birliklərlə yanaşı, təsərrüfatların yaxınlaşması prosesində xammal istehsal və ixrac edən ölkələrin birlikləri müəyyən rol oynayır və onların arasında Neft İxrac
Xammal istehsalçılarının assosiasiyaları iqtisadiyyatında bu sahənin mühüm rol oynadığı, bəzilərinin ixracında isə həcmi 60%-ə çatan və valyuta daxilolmalarının əsas mənbəyini təşkil edən inkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən yaradılmışdır. Assosiasiyalar xammala görə aşağı qiymətlər siyasəti yürüdən güclü TMK-ya müqavimət göstərmək məqsədi ilə təşkil olunurdu. Onların yaradılması hüququ BMT-nin Baş Assambleyasının qətnamələri ilə təsdiq edilmişdir. Müxtəlif regional iqtisadi birliklərə daxil olan dövlətlərdə yaradılan
təqribən 3,5 min sərbəst iqtisadi zona mövcud olmuşdur (1986-cı ildə 176). Onların məcmu xarici ticarət dövriyyəsi dünyada ticarət həcminin 10%-dən artıqdır. Geniş yayılmış fikrə görə, sərbəst iqtisadi zona milli ərazinin bir hissəsi kimi qalmaqla, fiskal rejim baxımından dövlət sərhədlərindən kənarda yerləşən ərazi kimi qəbul edilən rüsumsuz ticarət və anbar ərazisidir. Bu zonaların ən səciyyəvi cəhəti xarici kapitalın fəaliyyətinə, ilk növbədə isə mənfəətin və kapitalın köçürülməsinə demək olar ki, heç bir məhdudiyyət qoyulmamasıdır ("suverenliklə ticarət"). İnfrastrukturla təminat, işçi qüvvəsinin ilkin hazırlığı məsələlərinin həlli adətən qəbul edən ölkənin üzərinə düşdüyünə görə, sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması daha çox TMK-nın ehtiyaclarına uyğundur. Beləliklə, öz təzahürünü beynəlxalq sahibkarlıq kapitalının çarpaz- laşmasında, əmək bölgüsündə, inteqrasiyada tapan qarşılıqlı iqtisadi əlaqələr müxtəlif ölkələrin təsərrüfatları arasında birgə fəaliyyətin güclənməsi ilə nəticələnir. 4.4. Dünya təkrar istehsal prosesinin uyğunsuzluqları Milli təsərrüfatlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin genişlənməsi, beynəlxalq istehsalın inkişafı milli iqtisadiyyatlar və ümumiyyətlə, dünya təsərrüfatı çərçivələrində təkrar istehsal proseslərinə ciddi təsir göstərir. Daxili tarazlığın pozulması və milli təsərrüfatların qeyri-bərabər vəziyyəti dünya təsərrüfatı sistemində təkrar istehsalın nisbətləri arasında uyğunsuz- luqların meydana çıxması ilə nəticələnir. Bu öz əksini tədiyyə balanslarında, valyuta məzənnələrində, yığım və istehlak proseslərində, maliyyə bazarlarının vəziyyətində tapır. Cari əməliyyatlar üzrə tədiyyə balansının vəziyyəti ölkənin xarici iqtisadi əlaqələr sistemində tutduğu yeri müəyyənləşdirir. Müsbət saldo ölkənin istehsal etdiyi malları və xidmətləri xaricdən almaqdan daha çox, Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|