Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.2. Nəqliyyat sistemi
- __________________________________________________ Nəqliyyat: ümumi cəhətləri
108 İnformasiya texnologiyalarının tətbiqi şirkətlərin strukturuna təsir göstərir. XX əsrin sonuncu 1/4 hissəsində tranzaksiya xərclərinin (axtarış, kontraktlar, istehsalın əlaqələndirilməsi) təsiri altında şirkətlərin iriləşdiril- məsi, onların çərçivəsində istehsalın kombinələşdirilməsi və diversifi- kasiyası meyilləri aydın görünməyə başlamışdı. İnformasiya şəbəkələrinin yaradılması tələb və təklif haqqında məlumatların əldə olunmasını, dövriyyə və əsas vəsaitlərin idarə edilməsini asanlaşdırır, bir-biri ilə texnoloji bağlılığı olmayan xırda və orta şirkətlərin inkişafına imkan yaradır. İnformasiyanın ötürülməsinin dəyərinin kəskin ucuzlaşması istehsalda struktur əlaqələrin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Əvvəllər istehsalın şaquli inteqrasiyası: xammaldan hazır məhsul buraxılışınadək - üstünlük təşkil edirdi. İnformasiyalaşdırmanın inkişafı nəticəsində üfüqi əlaqələr güclənməyə başladı. İstehsal get-gedə daha çox öz yerini tutan, lakin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən ayrı-ayrı özəklər: subpodratçılar, malgöndərənlər, laboratoriyalar, idarəçilik üzrə məsləhətçi- lər, təhsil və tədqiqat idarələri, bazarın öyrənilməsi üzrə firmalar, ticarət təşkilatları - daxilində təşkil olunur. Onların qarşılıqlı əlaqələri dünya təsərrüfatının texnoloji inkişafına xidmət göstərən dəyər zəncirləri yaradır. Təsərrüfatın rabitə vasitələri ilə təchizatı da yüksəlmişdir. Bu gün əhalinin hər 100 nəfərinə 20 daimi və 51 şanvari telefon xətti düşür. Bu, Yer kürəsi əhalisinin yarısından çoxunun telefon rabitəsindən istifadə etməsi deməkdir. Təsərrüfatın informasiyalaşdırılması şərtləri onun, ilk növbədə, sənaye ölkələrində inkişaf etməsini müəyyənləşdirir. İƏİT ölkələrində əhalinin yarısının, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə hər səkkiz nəfərdən birinin birdən artıq daimi telefon nömrəsi vardır. İnternet istifadəçilərinin 72%-i inkişaf etmiş ölkələrdə yaşayır.
Nəqliyyat kommunikasiya sisteminə aid edilir. Cəmiyyətin inkişafının ilkin mərhələlərində nəqliyyat özündə bütün mübadilə proseslərini ehtiva etmiş, sonradan isə maddi obyektlərin yerdəyişməsi üzrə ixtisaslaşmağa başlamışdır. Hazırda onun əsas funksiyası təkrar istehsal prosesində istehsal amillərini birləşdirməkdən və onların bazara çıxarılmasını təmin etməkdən ibarətdir. Başqa sözlə, nəqliyyat istehsalçıları, alıcıları və satıcıları ayıran zaman və məkanı birləşdirir. İqtisadi baxımdan nəqliyyat istehsal və istehlak arasında zaman və məkan fərqini azaldır.
Nəqliyyat məhsuldar qüvvələrin yerləşməsinə təsir göstərən əsas amillərdən biri kimi çıxış edir. O, təkrar istehsal prosesinin bir hissəsi olmaqla, istehsal resurslarından səmərəli istifadə olunmasını təmin edir.
109 Əmək bölgüsü yalnız malların, xidmətlərin və işçi qüvvəsinin yerdəyişməsinin dəyərini aşağı salmağa imkan yaratdığı halda baş tutur. Fraxt dərəcələrinin və müxtəlif malların nisbi qiymətləri istehsal vasitələrindən və işçi qüvvəsindən istifadənin mühüm şərtləridir. İqtisadi inkişafın təmin olunmasında nəqliyyatın rolu danılmazdır. Məhsul istehsalının artımının buraxılışın həcmindən və ixtisaslaşmadan asılı olması çoxlu xammal, böyük həcmli bazar, daha çox həcmdə nəqliyyat işlərinin yerinə yetirilməsini tələb edir. Buna görə də nəqliyyat milli və dünya təsərrüfatlarının vəziyyətinin həssas barometridir. Eyni zamanda, nəqliyyat vasitələrinin və tikinti materiallarının iri istehlakçısı olmaqla nəqliyyat ÜDM-in formalaşmasına təsir göstərir. MDM-də nəqliyyatın payı 6-7%, məşğulluqda isə 5-6% təşkil edir. Bu məlumatlara iqtisadiyyatda nəqliyyat xidmətlərinin əhəmiyyətini artıran fərdi və firmadaxili nəqliyyat daxil deyil. Bir qayda olaraq, milli gəlir artdıqca, ÜDM-də nəqliyyatın payı azalır. Asiya, Latın Amerikası və Afrika ölkələrində bu pay daha çoxdur. İstehsalın müasir miqyasında hər il bir nəfərə düşən məhsul istehsalının həcmi inkişaf etmiş ölkələrdə təqribən 20-25 ton, dünya üzrə isə 10 tona yaxındır. Eyni zamanda, ictimai məhsulun hər tonu müəssisə daxilində texnoloji və dövriyyə sahəsində daşımalar nəzərə alınmadan, beynəlxalq dəniz daşımaları daxil olmaqla təqribən 860 t/km nəqliyyat işini tələb edir. Beynəlxalq dəniz daşımaları nəzərə alınmadıqda, bu rəqəm 550 t/km-dır. İnsanların mütəhərrikliyi də yüksəlmişdir. 1900-cı ildə ABŞ-da bir vətəndaş əsasən işə getmək üçün ildə orta hesabla 698 km məsafə qət edirdi. 1980-ci illərdə insanın bütün nəqliyyat növləri nəzərə alınmaqla hərəkəti ildə 19,2 min km-ə çataraq, əsrin əvvəlindən 27,5 dəfə artmışdır. Qərbi Avropada bu göstəricilər 1,5-2 dəfə aşağıdır. Yüksək səviyyədə inkişaf etmiş ölkələrdə insanların təsərrüfat və sosial fəallığı səfərlərin nisbətən çox olmasından asılıdır. Zəif inkişaf etmiş ölkələrdə insanların yerdəyişməsi ildə 480-660 km, yaxud gün ərzində 2 km, ən çox inkişaf etmiş periferiya ölkələrində isə bundan 20 dəfə artıqdır. Ölkə orta inkişaf səviyyəsinə çatdıqdan sonra insanların mütəhərrikliyi yüksəlməyə başlayır. İqtisadi inkişafda daşımaların rolunu təhlil etmək üçün ÜDM ilə yük dövriyyəsinin nisbəti, əhalinin hər nəfərinə düşən gəlirin məbləğinə nisbətən nəqliyyata tələbatın elastikliyi və s. göstəricilərdən istifadə olunur. ÜDM ilə yük dövriyyəsi (t/km) arasında ən aşağı nisbət Y/tk inkişaf etmiş ölkələrdədir. Burada ÜDM-in bir dollarına təqribən 2,4 t/km, inkişaf səviyyəsi aşağı olan ölkələrdə isə bundan 2 dəfə çox yük daşımaları düşür. Tələbin elastikliyində də nisbətlər təqribən bu cürdür. Göstəricilər arasındakı fərq kifayət qədər nəzərə çarpır. Onlar eyni kəmiyyətdə iqtisadi artıma nail olmaq üçün inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə nisbətən zəif ölkələrdə daha
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|