Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
119 əhalisinin 10%-i). Dünya təsərrüfatının formalaşması mərhələsində əhalinin Avropadan Şimali Amerikaya və Avstraliyaya irimiqyaslı miqrasiyası, 60 milyon nəfər baş vermişdir. Miqrantların sayı bəzi Avropa ölkələrinin əhalisinin 5-7%-nə bərabər idi. Planetimizin cənub rayonlarında da əhalinin irimiqyaslı hərəkəti müşahidə olunurdu. Bəzi ehtimallara görə, sıx məskunlaşmış Çin və Hindistandan əhalinin sıxlığı nisbətən az olan qonşu ərazilərə köçməsi də təqribən yuxarıdakı göstərici kimi olmuşdur. Göstərilənlər 1870-1913-cü illərdə dünya əhalisinin 10%-ə yaxın hissəsinin beynəlxalq miqyasda hərəkət etməsi barədə fikir söyləməyə əsas verir. XX əsrin ikinci yarısında ölkələr işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası sahəsində siyasətdə məhdudiyyətlər tətbiq etməyə başladı. Nəticədə işçi qüvvəsinin hərəkət miqyası kapital və əmtəə axınlarından geri qaldı. İndi dünya əhalisinin yalnız 3%-i doğulduğu ölkədən kənarda yaşayır, dünya üzrə əmtəə ixracının həcmi isə AQP üzrə hesablamalara görə, MDM-in 30%-nə yaxınlaşmışdır (2008-ci ildə - 28,4%). Planetar miqyasda vahid istehsal prosesinin formalaşması barədə məlumatların təhlili göstərir ki, sahibkarlıq fəaliyyətinin qloballaşması, dünya miqyasında yayılması ümumilikdə bir meyil kimi təzahür edir. Ötən əsr ərzində bu proses qeyri-bərabər, ehtimal ki, dalğavari şəkildə getmişdir. 1920-1930-cu illərdə avtargiya meyilləri üstünlük təşkil edirdi, İkinci Dünya müharibəsi isə təsərrüfat münasibətlərini tamamilə pozmuşdu. Əsrin ikinci yarısında beynəlxalq istehsalın regionlar çərçivəsində inkişaf etməsi meyilləri üstünlük təşkil edirdi və bu istiqamət dövriyyə sahəsində də nəzərə çarpırdı. Beləliklə, demək olar ki, milli sahibkarlıq sisteminin xırdalanması nəticəsində təsərrüfatların inkişafında qloballaşmadan (dünya miqyasında yayılmadan) daha çox regionlaşma prosesləri baş vermişdir. Dünya təsərrüfatı sisteminin bütövləşmə prosesi hələ başa çatma- mışdır. Bunu hətta inkişaf etmiş ölkələr altsistemində belə, təsərrüfatların inkişafının dalğa fazalarının vaxt etibarilə üst-üstə düşməməsi, daxili və beynəlxalq qiymətlərin səviyyələri arasındakı fərq (2:1) göstərir. Müasir dövrdə milli təsərrüfatlar istehsalın, bölgünün, mübadilənin və istehlakın təşkilinin əsas mərkəzləri kimi qalmaqdadır. Onlar milli, dövlət sər- hədləri hüdudlarında məhsul istehsalının və istehsal münasibətlərinin tarixən formalaşmış sistemlərini təmsil edirlər. BƏB-in miqyası və dərəcəsi də milli təsərrüfatların inkişafının səviyyəsindən, onların sahə və ərazi strukturunun, daxili əmək bölgüsünün xarakterindən asılıdır.
120 6.2. Qloballaşma prosesləri və milli təsərrüfatların vəziyyəti
Nəzəriyyəyə görə, tam rəqabət, şərtlərin eyni olduğu şəraitdə sahibkarlıq fəaliyyətinin qloballaşması ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatının inkişafına müsbət təsir göstərir. Belə hesab olunur ki, bu proses sayəsində miqyas hesabına qənaət əldə olunur, istehsal amilləri dünyada daha səmərəli yerləşdirilir, elm və texnikanın nailiyyətlərindən istifadə etmək imkanları artır. 1980-1990-cı illərin təcrübəsi isə göstərdi ki, dünya təsərrüfatının qloballaşmasından faydalanan ilk növbədə TMK- dan alət kimi istifadə edən inkişaf etmiş aparıcı ölkələrdir. ÜTT-nin ya- ratdığı komissiyanın 2004-cü ildəki məruzəsində qloballaşmadan həddən az insanın bəhrələndiyi, əksəriyyətin onun inkişaf prosesində səs hüququ- na malik olmadığı və gedişinə təsir göstərə bilmədiyi qeyd olunmuşdur. Bu cür müddəalar Stolpner-Samuelson teoremi və istehsal amilləri
lər açıq ticarət şəraitində istehsalçıların ayrı-ayrı qruplarının vəziyyətinin pisləşdiyini nəzərdə tutur. Qısamüddətli dövrdə nisbi üstünlüklərə malik olmayan sahələrdə istifadə edilən xüsusi istehsal amillərinin sahibləri zərər çəkirlər. Uzunmüddətli dövrdə isə həmin sahələrdə intensiv istifadə olunan bütün növ amillərin sahibləri də bu qrupla birləşirlər. Məhsuldar qüvvələrin qloballaşması şəraitində aparıcı dövlətlərin TMK-nı öz aktivlərini daha səmərəli yerləşdirə bilir. İstehsalın sənayeləşməsinin əvvəlki mərhələlərində istehsal xərclərinin ixtisarı ilə yanaşı, istehsalın miqyasının artmasından və beynəlxalq əmək bölgüsündən əlavə fayda əldə etmək səyləri ilə əlaqədar olaraq ötürülmə, üstəlik, tranzaksiya xərcləri nisbətən az da olsa, artırdı. Gələcəkdə TMK- nın beynəlxalq əməliyyatlarının səmərəliliyinin artması üçün malların və xidmətlərin şəbəkə strukturları çərçivəsində hərəkəti qarşısında mövcud olan milli, sahə və korporativ maneələrin aradan qaldırılması tələb olunur (Kouz teoremi). Bu prosesdə müvəffəqiyyət öz kapitalı ilə əməliyyat aparmaq sərbəstliyi və bu əməliyyatları idarə edə bilən müvafiq mərkəzlər yaratmaqla əldə oluna bilər. Təəccüblü deyil ki, qloballaşma konsepsiyası açıq-aydın Qərb mənşəli, yönümünə görə Amerika-mərkəzçi xarakterdədir. Siyasi baxımdan o, iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrin dünyada öz dominant mövqeyini möhkəmləndirmək üçün istifadə etdikləri alətdir. Konsep- siyada qlobal miqyasda hərəkət edə bilən və bütün vacib sahələrdə özünün dünya maraqları olan yeganə dövlətin mövcudluğu da öz əksini tapmışdır. Son onilliklər ərzində kommunikasiyalar sahəsində baş vermiş texniki irəliləyişlərin təsiri altında beynəlxalq rəqabət istehsalçılara və
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|