Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
121 milli təsərrüfatlara əvvəllər olduğundan daha güclü təsir göstərir. Təkrar istehsal şərtlərindəki bu dəyişikliklər ticarətin və kapitalın hərəkətinin liberallaşdırılması ilə birlikdə güclü sahibkarlıq subyektləri olmayan ölkələrdə yeni sahələrin təşəkkül tapmasını, demək olar ki, tam blokadaya alır. Qloballaşma milli bazarlarda rəqabəti kəskinləşdirməklə, nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələrin təsərrüfatlarının möhkəmlənməsinə imkan vermir. İqtisadi inkişaf səviyyəsi nisbətən aşağı olan ölkələrdə təsərrüfatın istehsal strukturu məhduddur, sahibkarlıq subyektləri kifayət qədər güclü deyil, təsərrüfat assosiasiyalarının yaradılması üçün institu- sional qurumlar inkişaf etməmişdir, kapital bazarlarına çıxış zəifdir və onlarda sosial xidmətlər, o cümlədən istehsalçılara qulluqların göstəril- məsi şəbəkəsi yoxdur. Bu ölkələr inkişaf etmiş dövlətlərdən olan rəqiblərinə ya tamamilə müqavimət göstərə bilmir, ya da buna qismən nail olur. Zəif iqtisadiyyatlara nüfuz edərək, transmilli kapital onlara məhdud sayda, TMK-nın maraqlarına cavab verən təsərrüfat funksiya- larını yerinə yetirilməsini aşılayır. Yalnız bəzi əlverişli hallarda iqtisadi münasibətlərin liberallaşması təsərrüfatın inkişafına kömək edə, xarici kapital hesabına inkişafın adda-budda ocaqlarını yarada bilər. TMK-nın milli inkişafın sosial yönümünü özlərinə tabe etməyə çalışması bütün tərəflərin - həm onların yerləşdiyi, həm də onları qəbul edən ölkələrin sosial vəziyyətində əks olunur. Bunun nəticələrindən biri əmək bazarında təşkilatlanmış işçi qüvvəsinin get-gedə nüfuzdan düşməsidir. Dünya təsərrüfatının bir tam kimi sərbəst işçi bazarına ehtiyacı olsa da, bu bazar işçi qüvvəsinin ölkələr arasında sərbəst hərəkəti nəticəsində deyil, işçi qüvvəsindən istifadə üçün ən əlverişli olan şərtlərin TMK tərəfindən seçilməsi nəticəsində yaradılır. Beynəlxalq rəqabətin güclənməsi işəgötürənləri əmək praktikasını dəyişməyə, o cümlədən daimi məşğulluğu qeyri-sabit, qeyri-rəsmi, təsadüfi və kontrakt üzrə işlə əvəzləməyə sövq edir. Milli təsərrüfatların açıqlığının güclənməsi ilə müşayiət olunan iqtisadi sistemlərin qloballaşması TMK-ya və TMB-a iri həcmdə maliyyə vəsaitlərini qısa müddətdə bir mərkəzdən digərinə köçürməyə imkan verir və bununla da zəifləmiş milli iqtisadiyyat maliyyə böhranı vəziyyətinə düşür. İnkişaf etmiş dövlətlərin tarixi göstərir ki, qloballaşmanın üstünlükləri ölkə iqtisadi və institusional inkişafın müəyyən yüksək həddinə çatdıqdan sonra reallaşır. Həmin dövlətlər buna proteksionizmin müəyyən üsullarından istifadə olunması, institusional və infrastruktur əsasların fəal surətdə yaradılması sayəsində nail olmuşlar. Müasir dövrdə qloballaşmanın təsirinə səmərəli tərzdə davam gətirmək üçün dövlət milli
122 imkanlarını genişləndirməli, iqtisadi fəaliyyəti tənzimləməli, əsas ictimai xidmətlərin göstərilməsini təmin etməlidir. Qloballaşmanın faydalarının milli təsərrüfatlar arasında bölüş- dürülməsi zamanı birtərəfli üstünlüklərin mövcudluğu dünya iqtisa- diyyatının üzvi inkişafını çətinləşdirir, bir sıra ölkələrin və regionların iqtisadi tərəqqidə geri və hətta ondan kənarda qalmasına səbəb olur. Buna görə də BMT-nin Sənaye İnkişafı üzrə Təşkilatının (UNIDO) ekspertləri qloballaşmanı "dünya iqtisadiyyatının restruktizasiyası kimi müəyyən etmiş, bu prosesdə dünya miqyasında rəqabət aparmaq üçün sənayeləşmə sahəsində ifrat həddə çatmış millətlərlə geridə qalan millətlər arasındakı uçurumun genişləndiyini" göstərmişlər. Bununla bağlı olaraq qlo- ballaşma proseslərinin iqtisadi inkişafı sürətləndirməyə və dünyada yoxsulluğu azaltmağa, milli təsərrüfatların iqtisadi, sosial və ekoloji dayanıqlığını təmin etməyə yönəlməsinin vacibliyi etiraf edilir. 6.3. Qarşılıqlı asılılıq və iqtisadi təhlükəsizlik __________________________________________________ Qarşılıqlı asılılığın mexanizmi
Təsərrüfatçılığın beynəlmiləlləşməsi təkrar istehsal proseslərinin dünya səviyyəsində bir-birindən asılılığının yaranması ilə nəticə- lənmişdir. Mübadilənin beynəlmiləlləşdiyi şəraitdə ölkənin milli gəlirinin çoxalması onun malları və xidmətləri idxal etmək imkanlarının artması ilə nəticələnir. İstehsal prosesləri qarşılıqlı əlaqədə olduğundan, bir ölkədə gəlirin və idxalın, buna müvafiq olaraq müqabil ölkədə gəlirin artması üçüncü ölkələrdə də idxala tələb yaradır. Beləliklə, bir ölkənin gəlirlərinin yüksəlməsi nəticəsində yaranan bu cür effekt ilkin olaraq bir ölkədə tələbin genişlənməsinə cavab reaksiyası kimi, başqa ölkələrdə də məcmu tələbin artmasına səbəb olur. Bu effekt iqtisadi siyasətdə istifadə oluna bilər. İqtisadi baxımdan iri hesab olunan ölkənin pul və vergi siyasətləri vasitəsilə daxili istehsalı və buna müvafiq olaraq idxalı stimullaşdırması müqabil ölkənin ixracını artıra bilər. Bu isə, dünyada istehsalın və məşğulluğun artmasına gətirib çıxarır ("lokomotiv nəzəriyyəsi"). Bir ölkədə baş verən canlanmanın müqabil ölkəyə təsir dərəcəsi onun həmin ölkənin ümumi idxalının həcmindəki payı ilə yanaşı, həyata keçirilən ixracın bu ölkənin gəlir- lərinin sonrakı artımında necə əks olunmasından da asılıdır. Qarşılıqlı asılılıq effektini müəyyən etmək üçün, bir ölkədə ÜDM-in 1% artmasının başqa ölkənin gəlirini nə qədər çoxaltdığını bilmək lazımdır. Belə hesab olunur ki, ÜDM-in 0,5% artımı iqtisadiyyatın canlanmasının mühüm
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|