M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd
Yüklə 2,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
171 ФЯСИЛ 28. BANK NƏZARƏT BANK S STEM N N SAB TL K AM L K M Dünyada bank sferasına nəzarətə və bu sferanın tənzimlən- məsinə ciddi ehtiyac ötən əsrin 20-30-cu illərində baş vermiş Bö- yük depressiyadan sonra formalaşmağa başlamışdır. kinci Dünya müharibəsindən sonra bank biznesinin beynəlmiləlləşdirilməsi və kapitallaşmanın sürətləndirilməsi beynəlxalq bank nəzarəti qayda və normalarının formalaşmasını şərtləndirdi. Bununla belə, bank sferasında nəzarət səlahiyyətləri hər bir ölkədə qanunvericiliklə müəyyən olunmuş institusional formalarda həyata keçirilir. Bu sistemlərin müxtəlif ölkələr üzrə fərqlərinə baxmayaraq, onların hamısı aşağıdakı əsas məqsədlərin həyata keçirilməsinə istiqamət- lənib: 1. Pul və maliyyə sabitliyinin saxlanması. Bu da bankların iflasına yol verilməməsi və aktiv və passivlərin səmərəli idarə edilməsinə yönəldilmiş bank tənzimlənməsi ilə bağlı tədbirlərin görülməsi deməkdir. 2. Bank sisteminin səmərəliliyinin təmin olunması. Bu isə aktivlərin keyfiyyətinin artırılması və potensial risklərin azaldıl- ması hesabına əldə olunur. Bank nəzarətinə həmçinin daxili bank ə məliyyatlarının və maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi daxildir ki, bu da bankların həyati əhəmiyyətli iqtisadi əməliyyat- ları və institutları maliyyələşdirmək qabiliyyətini qiymətləndirmə- yə imkan verir. 3. Əmanətçilərin maraqlarının müdafiəsi: əmanətçilər qarşı- sında öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilməyən bankların fəaliyyəti- nə müvafiq orqanlarının əmanətçilərə münasibətdə öz öhdəlikləri- 172 ni yerinə yetirə bilməyən bankların fəaliyyətinə nəzarəti güclən- dirilməlidir. Ayrı-ayrı ölkələrdə bank nəzarətini həyata keçirən orqanların növləri də müxtəlifdir ki, bu da bir sıra institusional, mədəni və inzibati şərtlərlə, habelə iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi və kapital bazarlarının həcmi ilə izah olunur. Bəzi ölkələrdə Mərkəzi Banka nəzarət və bu bankların tənzimlənməsi vahid orqan tərəfindən həyata keçirilir, digər ölkələrdə bu funksiyaları öz aralarında sıx əməkdaşlıq edən xüsusi nəzarət orqanları icra edir, çünki pul-kredit siyasətinin və bank nəzarətinin işlənib hazırlanması funksiyaları kəsişir. Elə ölkələr var ki, burada nəzarət funksiyası tamamilə Mərkəzi Bankın əlindədir. Bu ölkələrə məsələn, Rusiyanı aid etmək olar. Bəzi ölkələrdə Mərkəzi Bank özünün nəzarət və tənzimləyici funksiyalarından qismən məhrum olunub (Fransa, Almaniya, Avstraliya, Kanada, sveçrə, Türkiyə və s.). Nəhayət, elə ölkələr də vardır ki, onlarda mərkəzi banka və ya oxşar funksiyalara malik orqana nəzarət və tənzimləyici səlahiyyətlərin bir hissəsi verilir. Belə orqanın tipik nümunəsi kimi ABŞ-ın Federal Ehtiyatlar Sistemini göstərmək olar. Beləliklə, nəzarət oqanları arasında funksiyaların bölünməsinin bir neçə modelini fərqləndirmək olar: Model 1. Bank fəaliyyətinin tənzimlənməsi və ona nəzarət sferasında müstəsna səlahiyyətlərin qanunvericiliklə Mərkəzi Banklara həvalə olunmasına əsaslanır. Bank işi sahəsində nəzarət təcrübəsinin yarandığı vaxtdan etibarən məhz bu model, yeganə olmasa da, tarixən hakim model olub. Bu gün bu model özünün hakim mövqelərini itirsə də, ona əvvəlki kimi həyati tələbat var. Model 2. “Qarışıq”. Nəzarət və yoxlama funksiyaları ixtisaslaşdırılmış orqanlar tərəfindən Mərkəzi Bankın və maliyyə nazirliyinin bilavasitə iştirakı ilə yerinə yetirilir. Klassik misal kimi ABŞ-ı göstərmək olar. Amerikanın kommersiya bankları və maliyyə institutları üzərində nəzarəti Federal Ehtiyatlar Sistemin- dən başqa, banklarda və digər kredit institutlarında əmanətlərin sığortalanması ilə məşğul olan Əmanətlərin Sığortalanması Fede- 173 ral Korporasiyası və Pul Dövriyyəsinə Nəzarət darəsi (Maliyyə Nazirliyinin bürosu) tərəfindən də həyata keçirilir. Hər üç orqan ikiqat işin istisna olunması haqqında razılığa gəliblər. “Qarışıq” modelə Fransa, taliya və Niderland aiddirlər. Model 3. Bank fəaliyyətinə nəzarət Maliyyə Nazirliyi ilə sıx ə məkdaşlıq şəraitində, Mərkəzi Bankın iştirakı ilə müstəqil ixti- saslaşdırılmış orqanlar tərəfindən həyata keçirilir. Bu model Ka- nadanın və qismən Avstriya və Almaniyanın bank sisteminə xas- dır. Model 4. Bu model maliyyə xidmətləri bazarında meqatən- zimləyicinin yaradılması haqqında qanunverici qərarlar qəbul et- miş ölkələri birləşdirir. Bu ölkələrin demək olar ki, hamısında nə- zarət funksiyaları Mərkəzi Banklardan ayrılıb. Burada yalnız me- qatənzimləyici səlahiyyətlərinin Mərkəzi Banka aid olduğu Sinqa- pur və müəyyən dərəcədə rlandiya (burada meqatənzimləyici yer- li Mərkəzi Bankın muxtar bölməsinin bazasında yaradılıb) istisna təşkil edir. Vahid maliyyə nəzarəti orqanları ilk dəfə 1986-cı ildə Norveç, 1988-ci ildə isə slandiya və Danimarkada tətbiq olunub. Bu gün onlar Estoniyada, Latviyada, Macarıstanda, Maltada, Çində, Yaponiyada, Qazaxıstanda, Cənubi Koreyada və bir sıra digər ölkələrdə fəaliyyət göstərir. Model 5. Beynəlxalq və ya millidən yüksəkdə nəzarət mo- deli. Bu modeli mənzil-qərargahı sveçrədə yerləşən Beynəlxalq hesablaşmalar Bankı (BHB) və üzv dövlətlərin maliyyə bazar- larına əhəmiyyətli təsir göstərən direktivlər qəbul edən Avropa ttifaqı (A ) həyata keçirir. Bu gün Azərbaycanın bank sektorunda səmərəli bank nəza- rəti və tənzimlənmənin daha böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi yeni in- kişaf mərhələsi başlayır. Azərbaycanda bank nəzarətinin və tən- zimlənməsinin əsas məqsədləri bank sistemində sabitliyin saxlan- ması, əmanətçilərin və kreditorların maraqlarının müdafiəsidir. Azərbaycanda bank tənzimlənməsinin qanunverici əsasını “Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında Qanun” təşkil edir. Həmin qanuna əsasən, Azərbaycanda kredit təşkilatla- Yüklə 2,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|