M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
271
Mütəşəkkil Banklararası Kredit Bazarı (MBKB). 2008-ci 
ildə  ötən  illə  müqayisədə  MBKB-nin  həcmində  əhəmiyyətli  artım 
müşahidə olunmuşdur. Belə ki, dövr ərzində bazardakı əməliyyatla-
rın həcmi 5 dəfədən çox, əməliyyatların sayı isə 2 dəfə artmışdır. 
Dövrün  sonuna  MBKB  əməliyyatların  həcmi  297,5  mln. 
manat, əməliyyatların həcmi isə 150 ədəd təşkil etmişdir. 
Mütəşəkkil  Banklararası  Repo  Bazarı  (MBRB).    MBKB 
olduğu kimi banklararası repo bazarında da artım müşahidə olun-
muşdur. Dövr ərzində bu bazarda əməliyyatların həcmi 2 dəyə ya-
xm artaraq 474,6 mln. manat, əməliyyatların sayı isə 2 dəfə arta-
raq 309 ədəd təşkil etmişdir. 
Repo  əməliyyatlarının  463,3  mln.  manatlıq  (97,6%)  həcmi 
notlarla,  11,3  mln.  manatlıq  həcmi  (2,4%o)  isə  dövlət  qısamüd-
dətli  istiqrazları  ilə  həyata  keçirilmişdir.  Banklararası  repo  baza-
rında 1 günlük repo əməliyyatları üzrə son gəlirlik 1,48% təşkil et-
mişdir. 
 

---

 
272 
BÖLMƏ V.  BEYNƏLXALQ  VALYUTA–
KRED T MÜNAS BƏTLƏR  
 
FƏS L 46. BEYNƏLXALQ  VALYUTA  S STEM  
 
Beynəlxalq Valyuta Sistemi, ölkələr arasında mövъud olan 
valyuta  kurslarını  vəюдяниш  münasibətlərini  tənzimləyən  qayda 
və müqavilələrdən meydana gəlir. Beynəlxalq тиъарят və maliyyə 
münasibətlərinin  nizamlı  bir  şəkildə  işləməsi  üçün  səmərəli  bir 
beynəlxalq valyuta sisteminin varlığı labüddür. 
nsanlar  tarixin  ən  qədim  dövrlərindən  bəri  alqı-
satqınları  həyata  keçirmək  üçün  müxtəlif  mallardan  və 
vasitələrdən  istifadə  etmişdir.  Amma  nizamlışəkildə  tətbiq 
edilən ilk sistem qızıl standartıdır. Qızıl standart 1870-1914-ъü 
illər  ərzində,  yəni  I  dünya  müharibəsinə  qədər  öz  «qızıl 
dövrünü»  yaşadı.Qızıl  standartlarının  əsas  xüsusiyyəti  hər 
щансы бирölkənin pulunun dəyərinin müəyyən çəkidə saf qızılla 
müəyyən  edilməsi,  qızılın  alqı-satqısı,  ixrac  və  idxalının 
sərbəstləşdirilməsidir. Burada qızıl sikkələr qədər  banknotlar 
da  istifadə  edilirdi,  lakin  bunlar  istənilən  zaman  hökumətlər 
tərəfindən qızıla dəyişdirilə bilərdi. Ümumiyyətlə, bu sistemdə 
hökumət  müəyyən  etdiyi  sabit  qiymətlə  hər  kəsə  qızıl  sata 
vəözünə  təklif  edilən  qızılları  ala  bilərdi.Qızıl  stan-
dartıümumbəşəri bir sistemdir. Hər ölkə pulun  dəyərini qızılla 
tənzimlədiyinə  görə  bütün  ölkələrin  pulları  qızıl  miqdarına 
nəzərən avtomatik şəkildə bir-birindən asılı idi.  
Nəhayət,  1929-ъu  ildə    dünya  iqtisadi  böhranının  baş 
verməsiylə  qızıl  standartının  davam  etməsinə  imkan  qalmadı. 
1933-ъü ildə qızıl standartı  tamamilə ləğv olundu. 
Birinъi  və  ikinъi  dünya  müharibələri  arasındakı  dövrdə 
beynəlxalq тиъарят və maliyyə münasibətlərində tam mənası ilə 
xaos yaşandı. Qızıl standartı dağılmış, onun yerinə isə yeni bir 
sistem gəlməmişdi. Beynəlxalq öhdəlikləri yerinə yetirmək özü 
böyük bir problem olmuşdu. Bir çox ölkələr bir-biri ilə ikitərəf-

---

 
273
li tiъarət  ödəнишlərini barter üsuluna çevirmişdilər. Hər ölkəöz 
iqtisadi mənafeyini düşünərək gömrük vergilərini və rüsumları-
nı artırırdı. Lakin bundan zərər çəkən  partnyorlar bu ölkəyə 
qarşı adekvat bir reaksiya verirdilər. Beləliklə, dünya tiъarət və 
maliyyə hərəkətlərinin həjmi ən aşağı səviyyəyə düşmüşdü. 
ki  müharibə  arasındakı  dövrün  çətinlikləri  qarşısında 
olan  ölkələrin  beynəlxalq  tiъarəti  sərbətləşdirilən  və  maliyyə 
hərəkətlərini  tənzimləyən  bir  sisteməъiddi  şəkildə  ehtiyaъları 
vardı.  Bu  səbəbdən  yeni  bir  Beynəlxalq  вalyuta  sistemini 
yaratmaq məqsədi iləölkə rəhbərləri Bretton-Vuds qəsəbəsində 
məsələnin mühakirəsinə qatıldılar. 
Bretton-Vuds konfranslarında daha çox ABŞ-nın düşün-
ъə  və  görüşləri  əsas  götürülərək  yeni  bir  Beynəlxalq  Pul  Siste-
minin  qurulmasına  qərar  verildi.  Bretton-Vuds  sistemi 
Amerika dollarına və onun vasitəsi ilə dolayı yolla qızıla tabe 
valyuta sistemidir.  
Konfransda  bir-birinin  «əkiz  qardaşı»  kimi  qəbul  edilən 
iki  yeni  maliyyə  təşkilatının  qurulmasına  qərar  verildi  :  Bey-
nəlxalq Pul Fondu (BPF) və  Dünya Bankı (DB) qrubu. BPF-
nin  vəzifəsi  beynəlxalq  maliyyə  münasibətlərini  tənzimləmək, 
BD-nin  vəzifəsi  isə  müharibə  nətiъəsində  dağılan  Avropa 
ölkələrinin    iqtisadiyyatını  dirçəltmək,  habelə  inkişaf  etməkdə 
olan ölkələrin itisadi inkişafını təmin etmək məqsədi ilə onlara 
göstərilən maliyyə yardımını güъləndirmək idi. 
BPF  1946-ъı  ildə  fəaliyyətə  başladı.  Bretton-Vuds  siste-
minin  qəbul  etdiyi  valyuta  kursuna  «tənzimlənən  sabit  kurs 
sistemi»də  deyilmişdir.  1946-ъı  ildə  tətbiq  edilən  bu  sistem 
1973-ъü  ildə  dağıldı.  Sistemin  xüsusiyətləri  aşağıdakı 
kimidir.Müqafiləni  imzalayaraq  BPF-yəüzv  olan  ölkə,  milli 
pulunun dəyərini sabit bir kursla Amerika dollarına bağlayır. 
Milli  pulun  bu  sabit  dollar  kursuna  «dollar  pariteti» 
deyilmişdir.    ABŞ  isə  dolların  dəyərini  başqa  bir  ölkənin 
valyutası  ilə deyil, 1 unsiya saf qızıl=35 dollar kimi sabit qiy-
mətləölçmüşdü.  Digər  тяряфdən  ABŞ,  xariъi  ölkələrin  mərkəzi 
banklarına  qızılın  dollara  konversiyasına  iъazə  verirdi.  Yəni 

---

 
274 
Amerika  Federal  Ehtiyat  Bankı  xariъi  ölkələrin  mərkəzi 
banklarına  təklif  etdikləri  dollar  qarşılığında  yuxarıda 
müəyyən  edilən  sabit  qiymətlə  qızıl  satma  məsuliyyətini 
üzərinə  götürmüşdü.  Bu    qayda  ilə  hər  ölkə  milli  valyutasını 
dollarla ölçmüş və dollara da qızıl  konversiyasını qəbul etdiyi 
üçün  milli  pullar  dolayı  yolla  qızıla  tabe  olurdu  (milli    pulun 
qızıl  dəyərinə  «qızıl  pariteti»  deyilirdi).Sistemə  görə  hər  ölkə 
milli  pulun  valyuta  bazarındakı  dollar    qiyməti  ətrafında  ən 
çox  1%-lik  alt  vəüst  sərhədlər  içərisindəüzməsinə  iъazə  verə 
bilərdi.  Daha  yüksək  dəyişikliklərə  qarşı  isə,  Mərkəzi  Bank 
bazara dollar vasitəsi ilə (bazarda dollar alqı-satqısı) müdaxilə 
etməli  idi.  Buna  baxmayaraq,  tədiyə  balansında  əsaslı  bir 
tarazsızlıq olardısa, BPF-nun razılığı iləüzv ölkələrə  milli val-
yutalarını dollara görə devalvasiya etmə səlahiyyəti verilmişdi. 
Bu  gün  dünyada  bütün  ölkələr  tərəfindən  mənimsənilən, 
konvensiyalarla qurulmuş, eyni kurs  sisteminə görə vahid bir 
beynəlxalq valyuta sistemi yoxdur. Bunun əvəzində sabit kurs 
sistemindən üzən kurs sisteminə qədər dəyişə bilən vəölkələrin 
özləri tərəfindən seçilən fərqli sistemlər vardır. Bu gün də, BPF 
beynəlxalq maliyyə münasibətlərini tənzimləmək vəzifəsini da-
vam  etdirir.  Yalnız  Bretton-Vuds  sisteminin  dağılmasından 
sonra  üzv  olan  ölkələrin  fərqli  praktikalarına  hüquqi  baza 
formalaşdırmaq üçün, BPF-nin quruluş qanununda  dəyişiklik 
edildi.  Bu  dəyişikliyə  görə  müəyyən  edilmiş  prinsiplərəəməl 
etmək  şərti  ilə  istənilən  ölkə  istədiyi  kurs  sistemini  qəbul  edə 
bilər. 
Bu  gün  dünya  ölkələrinin  valyuta  kursu  sistemləri  üç 
qrupa:  
1.sabit kurs sistemləri; 
2.məhdud üzən kurs sistemləri; 
3. daha sərbəst üzən kurs sistemlərinə ayrılmaqdadır. 
Beynəlxalq Valyuta sahəsi müasir dövrdə də problemlər-
dən  azad  deyil.  Valyuta  məzənnələrindəki  aşırıйцксяк  чохлу 
dəyişmələr,  məzənnələrdəki  davamlı  tarazsızlıq  və  «isti  pul» 
fondları  müasir  məzənnə  sisteminin  problemlərinin  bir  ne-

---