M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd
Yüklə 2,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
282 pul bazarlarındakı bank faiz dərəъələri fərqlidirsə, o zaman, bir arbitraж mənfəəti əldə etmə imkanı meydana gəlir. Başqa sözlə, likvid varlıqlı vəsaitlər aşağı faizli ölkələrdən yüksək faizli ölkələrə köçürüləъək və bu ölkənin pul bazarında dəyərləndiriləcəkdir. Arbitraж məqsədi iləəmanət sahibləri əllərindəki likvid aktivləri faiz dərəjələri ən yüksək olan bazarlara qoyar ikən, borъ almaq istəyənlər isə faizlərin ən aşağı olduğu bazarlardan borъlanmaq istəyəjəklərdır. Lakin real həyatda faiz dərəъəsi paritetinə mane olan bir neçə amillər vardır: əməliyyat xərъləri, siyasi risklər və vergilər və s. nflyasiya ilə faiz dərəъələri arasında çox yaxın bir münasibət vardır. Qiymət artımları nəzərdə tutulanda faizlər nominal və real olaraq ikiyə ayrılır. llik nominal faizləri ilə inflyasiya dərəъəsi arasındakı fərqə real faiz dərəъəsi deyilir. Məhz investoru maraqlandıran real faiz dərəъəsidir: I=a+p. Burada, I=nominal faiz dərəъəsi, p – inflyasiya, a – real faiz dərəъəsidir. Məsələn, Azərbayъanda banklarda nominal faiz dərəъəsi 30 faizdirsə və gözlənilən inflyasiya 20%-dirsə, o vaxt Fişer düsturuna görə real faiz dərəъəsi 10% olaъaq. Ümumiyyətlə, inflyasiya nisbəti yüksək olan ölkələrdə faiz dərəъələri də yüksək olduğu müşahidə edilir. ndi isə Fişer düsturundan istifadə edərək, faiz pariteti bərabərliyini birləşdirərək faiz dərəъəsi, inflyasiya və valyuta kursu arasındakı münasibəti təhlil edək. Anъaq əvvəlъə Azərbayъan və Rusiya üçün Fişer düsturunu göstərək: I=r(Az)+p(Az) və I(Rs)=r(Rs)+p(Rs) Əgər real faiz dərəъələrinin beynəlxalq sahədə eyni olduğu iddia edilirsə, r(Az)=r(Rs) olar. Belə vəziyyətdə nominal faiz dərəъələri arasındakı fərq gözlənilən inflyasiya dərəъələri arasındakı fərqə bərabər olaъaqdır, yəni 283 I (Az) - I (Rs)=p (Az)-I(Rs) Faiz pariteti şərtinə görə faiz dərəъələri fərqi eyni zamanda illik müdətli valyuta kursu iləspot valyuta kursu arasındakı fərqə bərabərdir. I (Az) - I (Rs)=p (Az)-I(Rs)=(F-E)/E F – müddətli valyuta kursu E – spot valyuta kursu Bu son bərabərlik faiz, inflyasiya, valyuta kursu arasındakı münasibəti göstərir.Yuxarıda paritet münasibətlərini araşdırdıqdan sonra bunlar arasındakı münasibətlərə yaxından baxaq. Məlum olduğu kimi, satınlama güjü paritetinə görə isə valyuta kursu dəyişmələri inflyasiya nisbətləri fərqinə, faiz paritetinə görə valyuta kursu dəyişmələri faiz dərəjələri fərqinə bərabərdir. Bu iki halı birlikdə inъələyək: P(Az)-P(Rs)=(E(s)-S)/S I(Az)-I(Rs)=(E(ı)-I)/S Göründüyü kimi bərabərliyin sağ tərəfləri eynidir. Yəni sol tərəflər də bərabər olmalıdır. Yəni I(Az)-I(Rs)=p(Az)- p(Rs). Bərabərliyi yenidən I(Az)-p(Az)=I(Rs)-p(Rs) alarıq. Lakin inflyasiyanın yüksək və dinamik olduğu ölkələrdə Fişer düsturuna bir də investorların gələъəkdə ala biləjəyi risk dərəъəsini dəəlavə etmək lazımdır. Bu yöndə tənzimlənən Fişer düsturu aşağıdakı kimi olar: i=a+p+k, i – nominal faiz;a – real faiz;p – inflyasiya;k – risk dərəъəsi. Хцсусиля dünyada dalğalı kursların tətbiq olunduğu ölkələrdə, çeşidli pul vahidləri arasında tələb dəyişiklərinin ortaya çıxması iqtisadi ədəbiyyatda yeni nəzəri araşdırmalar vəçalışmaların genişlənməsinə imkan vəşərait yaratdı. Bu isə pul dəyişimi və ya əvəzedicisi (substiution) nəzəriyyəsidir. Pul dəyişimi, milli pul yerinə yığım, hesab vahidi və hətta mübadilə vasitəsi olaraq xarici bir pul vahidinin istifadəsinə deyilir. Təbii ki, bir ölkədə insanların xarici pul tutmalarının bir neçə 284 səbəbi olmaqla bərabər, bunların içindən ən önəmlisi inflya- siya dərəcəsinin artmasıdır. Bir ölkənin inflyasiya dərəcəsi art- dıqca, tipik bir şəkildə milli puldan xarici pul vahidinə doğru bir hərəkət meyli güclənir. sti pul (hot Money) ölkəyə, valyuta siyasətinin nəticəsin- dəölkəyə girən qısamüddətli xarici mənbəyə verilən addır. Ölkədə böhran vəziyyətinin əvvəlindəölkədən sürətlə пул чыхаранлар, bir yandan valyuta böhranına, digər yandan makroiqtisadi böhrana yol açan bu мянбянин təşkili faiz və valyuta kurslarının bir-birinə göstərdiyi təsirə bağlıdır. Real faiz dərəcələrinin yüksək tutulması, bir tərəfdən xarici qısamüddətli valyuta axınını sürətləndirər, digər tərəfdən isə, özəl sektorun finans bazarından itələmə təsirini (crowding- out) yaradır vəözəl sektorda investisiyaların azalmasına yol açır. Beləliklə, valyuta kurs – faiz dərəcəsi arasında «qayçıya» bənzər bir formanın meydana gəlməsinə səbəb olar və iqtisa- diyyatın çarəsiz bir vəziyyətə gətirib çıxarar, yəni devalvasiya ilə yüksək faiz dərəcəsi arasında «qayçı» amilın yaranmasına yol açar. Məsələn, Türkiyədə 2000- cı ilədək inflyasiyanı gücləndirən ən böyük amillərindən biri yüksək faiz siyasətinin tətbiqi olmuş və araşdırmalar nətiъəsində müəyyən edilmişdir ki, Türkiyənin valyutaya olan tələbin qarşılanması– qısamüd- dətli sərmayə girişləri və ya valyuta-faiz «qayçı» formasının təşkilindən qaynaqlanır. Türkiyə iqtisadiyyatında təklif, tələb və qiymət üçlüyün- dən təşkil edilən mexanizm tam qaydada işləmir. Türk iqtisa- diyyatında qiymətlər yüksəlmə istiqamətində rahat və həssas, lakin aşağıya doğru isə sərtdir. Buna iqtisad dilində «qiymət реfleksibilitəsi» nin zəif və yetərsiz olması iləəlaqələndirilir. Yüklə 2,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|