M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd
Yüklə 2,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
288 Ъari əməliyyatlar hesabına qeyd edilən bütün debet və kredit əməliyyatlarının miqdarına ъari əməliyyatlar balansı deyilir. Debet və kredit hesablarının ъəmi bir-birinə bərabər olmadığı təqdirdə isə, ъari əməliyyatlar balansının saldosu ya mənfi, ya da müsbət olaъaq. Kapital hərəkətləri hesabı. Ölkənin xariъi dünya ilə apardığıbütün növ maliyyə vəsaiti və birbaşa qoyulan sərmayə investisiyaları, tədiyə balansının sərmayə hesabı bölməsində qeyd edilir. Bu əməliyyatlar öz aralarında bəzi alt bölmələrə ayrılır.Məsələn, kapital hesabıəvvəlъə uzunmüddətli və qısa- müddətli sərmayə deyilən iki alt bölməyə ayrılır. Birbaşa xariъi sərmayə investiyaları ilə xariъi istiqraz vərəqələri və səhm sənədlərinin alqı-satqısı uzunmüddətli sərmayəəməliyyatlarıda- xildir. Bundan başqa rəsmi qurumlar tərəfindən xariъi ölkələr- dən və ya beynəlxalq maliyyə qurumlarından təmin edilən la- yihə və proqram kreditləri də bu qrupa daxildir.Sərmayə hesa- bına qeyd edilən əməliyyatların ikinъi qrupunu qısamüddətli, yəni müddəti prinsipъə 1 ildən az olan sərmayə giriş vəçıxışları təşkil edir. Bunlar xariъi tiъarətin maliyyələşdirilməsinə istiqa- mətlənmiş kreditlərlə yanaşı, beynəlxalq faiz fərqlərindən fayda- lanmaq və ya spekulyativ məqsədli qısamüddətli fondlar da ola bilər. Adıçəkilən sərmayə, kurs və faiz dəyişikliklərinə qarşıçox həssas olub, asanlıqla bir ölkədən digər ölkəyə hərəkət edə bilir. Buna görə də bunlara bəzən «isti pul» (hot money) fondları da deyilir.Başqa bir məqam da budur: sərmayə hesabına yalnız ana sərmayə hesabına giriş vəçıxışlar qeyd edilir. Faiz və ya mənfəət isə sərmayə hesabına deyil, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ъari əməliyyatlar ın xidmətlər bölməsində göstərilir. Ümumi debet və kredit sərmayəəməliyyatları arasındakı fərqə də sərmayə balansı deyilir. Əgər ъari əməliyyatlar balansı müəyyən miqdarda kəsirlidirsə, sərmayə balansında həmin miqdar da artıq çıxarsa və ya tərsi olarsa, tədiyə balansında müvazinət pozulmur. Amma müvazinətin təmin edilmədiyi və- ziyyətlərdə bir kəsir və ya daha artıq meydana gəlir. 289 Ehtiyat aktivləri hesabı. Ehtiyat aktivləri zəruri hallarda istifadə etmək məqsədi ilə Mərkəzi Bank tərəfindən tutulan beynəlxalq ödəmə vasitəsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, mərkəzi bankların valyuta bazarına müdaxilələri ölkənin xariъi iqtisadi və maliyyə münasibətlərindəki proseslərin bir nətiъəsidir. Əgər ölkənin xariъdən əldə etdiyi valyuta gəlirləri valyuta xərъlərini tam şəkildə qarşılayırsa, valyuta kurslarında aşırı bir yüksəlmə və ya düşmə də görülmür.Belə vəziyyətdə mərkəzi bankın müdaxiləsinə ещтийаъ yoxdur. Amma, məsələn, valyuta gəlirləri, xərъləmələri qarşılamaq üçün kifayət deyilsə, bu təqdir- də valyuta kursları yüksəlməyə başlayır. Əksinə, valyuta təklifi valyuta tələbindən çox olarsa, valyuta kursları aşağı düşür. Əgər Mərkəzi Bank, az- çox bütün ölkələrdə görüldüyü kimi, kurs sabitliyini təmin edən bir siyasət izləyirsə, bu təqdir- də valyuta bazarına müdaxilə etməlidir. Yəni valyuta tələbi çox olanda valyuta satmalı və təklif çox olanda bazardan val- yutanı almalıdır. Bu fəaliyyətlər kursları istənilən səviyyədə saxlamağa kömək edir.Təbii ki, mərkəzi bankın müdaxilələri digər ъəhətdən də ehtiyat aktivlərində dəyişməyə səbəb olmur. Bazarda valyuta satışı olanda ehtiyatlar azalır, bazardan valyuta alanda isə ehtiyatlar artır. Ehtiyatlardakı konkret dəyişmələr isə, ölkənin tədiyə balansında göstərilir. Anъaq bir məqamı xatırlatmaq lazımdır ki, mühasibat baxımından ehti- yatlardakı bir azalma kredit, artma da debet əməliyyatı kimi qeydə alınır.Ehtiyat aktivləri hesabı ilə birlikdə tədiyə balansının əsas hesab qruplarının nəzərdən keçirdik. Bu açıqlamalarda əhəmiyyətli bir məqam budur: tədiyə balansın- da qeydə alınan əməliyyatlardan bir qismi sərbəst, bir qismi də tarazlaşdırıъı xarakterə malikdir. Tədiyə balansında müsbət və ya mənfi saldo meydana gətirən əməlyiyatlar sərbəst əməliy- yatlardır. Bunlar iqtisadi həyatın irəlləyişi nətiъəsində mey- dana gəlir. 290 Azərbaycanda tədiyə balansı. * 2008-ci ildə tədiyə balansı- nın ümumi saldosu müsbət 12.0 mlrd.$ olmuş vəötən illə mü- qayisədə 4.2. dəfə artmışdır. Bu artım cari əməliyyatlar ba- lansının pozitiv saldosundan qaynaqlanmışdır. Tədiyə balansının cari əməliyyatlar hesabında son illər müşahidə olunan profisit ötən illə müqayisədə 1.8 dəfə artaraq 16.5 mlrd.$ təşkil etmişdir. Cari əməliyyatlar balansının tərkib hissəsi olan xarici ticarət balansının müsbət saldosu keçən illə müqayisədə 1.5 dəfə artmışdır. Bu da kapitalın və maliyyənin hərəkəti hesabında yaranmış mənfi saldonu maliyyələşdirərək tədiyə balansının ümumi müsbət saldosunu şərtləndirmişdir. Neft-qaz sektoru üzrəümumi daxilolmalar əsasən neftin ixracı və bu sektora cəlb edilən xarici kapitalın hesabına for- malaşır. Bu sektor üzrəödənişlər isə mənffətin və investisiya- ların repatriasiyasını, mexanizm və digər texnoloci avadanlıq- ların, xidmətlərin idxalının maliyyələşdirilməsinə sərf olunan vəsaitləri əks etdirir. Neft-qaz sektoru üzrə yaranmışümumi müsbət saldo iqtisadiyyatın digər sektorlarının xarici valyutaya tələbatının maliyyələşməsini vəölkənin valyuta ehtiyatlarının artmasını təmin etmişdir. Cari əməliyyatlar hesabı. 2008-ci ildə cari əməliyyatlar hesa- bında 16.5 mlrd.$ məbləcində profisit yaranmışdır ki, bu da 2007-ci ilin müvafiq göstəricisindən 7.4 mlrd.$ çoxdur.Bu, əsasən xam neftin ixracının 2.0 mln. ton artması və onun 1 barrelinin orta qiymətinin müqayisə olunan dövrlər üçün 72.9 $-dan 96.5 $- a qədər yüksəlməsi ilə izah olunur. Nəticədə, ölkədən ixrac olunmuş xam neftin ümumi dəyəri 1.4 dəfə artaraq 26.3 mlrd. $-a çatmışdır. Bu isəöz növbəsində xarici ticarət balansının müsbət saldosunun da 1.5 dəfə yüksəlməsini şərtləndirmişdir. Xarici ticarət balansı. Xarici ticarət dövriyyəsi hesabat ilin- də 39.7% artaraq 38.2. mlrd. $ təşkil etmişdir. Xarici ticarət ba- lansı 23.0 mlrd. $ məbləcində müsbət saldo ilə nəticələnmişdir. * МБ щесабатында верилян мялуматлар. Yüklə 2,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|